خودپنداره چیست؟ انواع خود از دیدگاه روانشناسی

اگر بخواهیم خودپنداره را بسیار کوتاه معرفی کنیم، باید این‌طور بگوییم که خودپنداره یا خودانگاره، همان قضاوت یا تصویری است که ما نسبت به خودمان داریم؛ به عبارت دیگر، همان صفات و ویژگی‌‎هایی هستند که ما برای توصیف خودمان به کار می‌بریم. این تصورات بر اساس تجربه‌ها‌ی ما و بازخوردهایی که از دیگران مثل والدین، معلم و مواردی از این قبیل گرفته‌ ایم، شکل گرفته‌اند. در ادامه این مقاله از سایت برآیند همراه ما باشید تا شما را با این مورد بسیار مهم در رسیدن به خودآگاهی و توسعه فردی، بیشتر آشنا کنیم.

انواع خود

یکی از بزرگ‌ترین افرادی که در رشد و تحول زمینۀ خودپنداره مؤثر بوده است، کارل راجرز نام دارد.‌ این روان‌شناس و نظریه‌پرداز بزرگ، نظریه‌هایی را تحت عنوان “خود” معرفی کرد و بر اساس این نظریه‌ها، “خود” را محوری از شخصیت دانست که برای تعاملات اجتماعی انسان و رسیدن به ثبات تلاش می‌کند.‌ در این تعریف این‌طور بیان می‌شود که:

خودپنداره به عنوان نظامی پویا با موضوعاتی مانند اعتقادات و ارزش‌ها، استعدادها و توانایی‌های هر فرد رابطه‌ای مستقیم دارد.‌

به طور مشخص، این عوامل در مسیری که فرد برای زندگی‌اش انتخاب می‌کند، تاثیرگذار هستند. در ادامه مقاله، به منظور شناخت بهتر مفهوم خود، با انواع آن بیشتر آشنا می‌شویم. انواع خود شامل موارد زیر می‌شود:

خود واقعی

شامل مواردی است که در حال حاضر در ما وجود دارد؛ به عبارت دیگر خود واقعیِ ما دقیقاً همین چیزی است که اکنون هستیم؛ به عنوان مثال شاید یک فرد خوش برخورد یا شاید انسانی باشیم که اهمال کاری می‌کند؛ این خود ‌واقعی ماست.

خود ایده‌آل

این نوع دید از خود در واقع همان چیزی است که دوست دارید بشوید؛ همین خود آرمانی است که باعث می‌شود تا ما تصمیمات‌مان را دنبال کنیم، برای بهتر شدن در تکاپو باشیم و تلاش کنیم؛ به عبارت دیگر خود ایده‌آل نقشه راهی است که ما برای رسیدن به آن تلاش می‌کنیم.

هر چقدر فاصله میان خود واقعی و خود ایده‌آل کمتر باشد، ما از لحاظ سلامت روانی وضعیت مطلوب‌تری داریم. با شناختن دقیق آنچه هستیم و چیزی که قصد داریم بشویم، خیلی راحت‌تر می‌توانیم مسیر رشد و ترقی را ترسیم و آن را طی کنیم.

خود اجتماعی

خود اجتماعی آن چیزی است که در اجتماع از خودمان به دیگران نشان می‌دهیم. ‌می‌توان این‌طور گفت که خود اجتماعی، تصویری است که دوست داریم دیگران، ما را با آن تصویر بشناسند. به عنوان مثال، دوست داشته باشیم در نگاه دیگران، ما فردی موفق یا شاداب باشیم؛ این تصویری که ما از خودمان برای دیگران به نمایش می‌گذاریم، همان خود اجتماعی ماست.

عوامل مؤثر بر خودپنداره

یک نکته مهم در خصوص خودپنداره، این است که عوامل متعددی بر شکل‌گیری آن تاثیرگذار هستند؛ در این بخش، قصد داریم ابعاد خودپنداره را  به صورت دقیق‌تری مورد بررسی قرار دهیم تا متوجه شویم که دقیقاً چه مواردی بر خودپنداره به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تاثیر می‌گذارند.

بلوغ

بدون شک همه ما می‌دانیم که تغییرات زیستیِ به وجود آمده در دوره بلوغ، تغییرات و کاربردهای زیستی و روان شناختی جدیدی را در ما ایجاد کرده‌اند؛ واضح است که این تغییرات، تأثیر قابل توجهی در خودپنداره ما داشته است. در این دوره بسیار حساس، عواملی مانند افکار، احساسات، میزان استقلال فرد و پذیرفته‌شدن در گروه‌های همسن و سال در خودانگاره بسیار مؤثر هستند.

روابط و جایگاه اجتماعی

بخش بزرگی از خودپنداره ما تحت تأثیر تعاملات اجتماعی قرار دارد؛ توجه کنیم که این تعاملات می‌توانند بر نحوه ادراک ما نیز تأثیرگذار باشند.

روابط والدین با فرزند

یکی از مواردی که بر خودپنداره مؤثر است، رابطه والدین با فرزندان است نتایج به دست آمده از پژوهش‌ها این است که روابط عاطفیِ والدین با فرزند، می‌تواند تأثیر شایانی بر شکل‌گیری خودپنداره مثبت در فرزندان داشته باشد. شاید بتوان مدعی شد که روابط والدین با فرزندان، مهم‌ترین موضوع در شکل گیری خودپنداره در کودکان است.

برای مثال این‌ مورد که والدین چه طور فرزندان خود را تنبیه و یا تشویق می‌کنند، واکنش‌ها و یا اینکه بازخوردهای آن‌ها به رفتارهای فرزندان‌شان چگونه است، باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین باید در نظر داشت که خودپنداره والدین نیز تحت تأثیر رابطه با فرزند است و هر چقدر این رابطه در وضعیت بهتری باشد، والدین نیز احساس بهتری نسبت به خودشان خواهند داشت.

انواع خودپنداره

همانطور که مفهوم خود را دسته‌بندی کردیم، در مفهوم خودپنداره یا خودانگاره نیز دسته‌بندی‌هایی وجود دارد که شامل سه دسته: خودپنداره واقعی، خودپنداره مثبت و خودپنداره منفی می‌شود. در ادامه مقاله به صورت موردی هرکدام از انواع خودپنداره را شرح داده‌ایم. انواع خودپنداره شامل موارد زیر می‌شود:

خودپنداره واقعی

خودپنداره واقعی، همان احساسی است که شما نسبت به خود واقعی‌تان دارید. در این مورد، فرد نسبت به خودش برداشتی واقعی و مستند دارد.

خودپنداره مثبت و منفی

همانطور که در بخش‌های قبلی، عوامل مؤثر بر خودپنداره را معرفی کردیم، ما بر اساس این توانایی‌ها، ارزیابی‌ها و عوامل ذکر شده می‌توانیم برداشتی مثبت یا منفی از خودمان داشته باشیم. البته باید توجه داشته باشیم که اگر شخصی خودپنداره مثبت داشته باشد، به این معنا نیست که خود را فردی بدون ایراد و کامل بداند؛ بلکه خودپنداره مثبت به این معناست که فرد، خود را با تمام محدودیت‌ها، نقاط مثبت و منفی که در خود دارد پذیرفته است.

خودپنداره مثبت منجر به پدیدار شدن مواردی مثل اعتماد به نفس، پذیرش خود و عدم نگرانی در مورد قضاوت دیگران در فرد می‌شود. اگر اعتماد به نفس و شناخت خوبی نسبت به خودمان داشته باشیم، قطعاً از سطح سلامت روان بالایی برخوردار هستیم و بدون شک اگر این موارد در را خودمان دارید در تعاملات اجتماعی، در محیط‌های کاری و در روابط عاطفی با نزدیکان خود، از رضایت بیشتری برخوردار هستیم.

در مقایسه با افرادی که خودپنداره مثبت دارند، هستند کسانی که خودپنداره منفی داشته و شرایطی کاملاً برعکس را تجربه می‌کنند. در این وضعیت فرد احساس بی‌ارزشی، ناتوانی و بی‌لیاقتی می‌کند که در نهایت این احساسات، منجر به بروز مشکلاتی مثل از بین رفتن اعتماد به نفس، تقلید کردن از دیگران، نگرانی در مورد قضاوت اطرافیان و دیگران و همچنین بدبینی می‌شود.

بدون شک فردی که این احساسات را در درون خود رشد می‌دهد، شرایط خوبی در حوزه‌های سلامت روانی، رضایت از زندگی  و تعاملات اجتماعی و عاطفی خود نخواهد داشت.

رابطه عزت نفس با اصلاح خودانگاره

یکی از فاکتورهای مهم در رشد و توسعه فردی، ایجاد خودانگاره مثبت است؛ اگر قصد داریم خودانگاره مثبت را در خودمان ایجاد نماییم، مواردی مانند دیدگاه واقع بینانه به خود و شرایط موجود، عدم مقایسه خود با دیگران و خودشناسی مواردی هستند که می‌توانند شما را برای رسیدن به خودانگاره مثبت کمک کنند.

یکی از مهم‌ترین مواردی که می‌تواند در اصلاح خودانگاره شما عزیزان مؤثر باشد، عزت نفس است؛ اگر ما بتوانیم عزت نفس بالا را در خودمان افزایش دهیم، پیشرفت خوبی در ایجاد خودانگاره مثبت داشته‌ایم و گامی بزرگ را برای اصلاح خودپنداره برداشته‌ایم.

شاید سوال کنید که عزت نفس چیست؟ اگر بخواهیم عزت نفس را معنا کنیم، با توجه به تعریف روان شناس بزرگ، آبراهام هَرولد مَزلو باید بگوییم:

 عزت نفس یک نیاز است؛ ما نیاز داریم که برای خودمان ارزش و احترام قائل شویم و از طرف دیگر نیاز داریم که دیگران نیز به ما احترام بگذارند.

با توجه به این موارد، افزایش عزت نفس، میل به ارزشمند بودن و شایسته بهترین‌ بودن را در ما تقویت می‌کند و در نهایت باعث می‌شود تا در راستای آن شایستگی، قدم برداریم.

کلام پایانی

در این مقاله از برآیند در گام اول خودپنداره را برای شما عزیزان تعریف کردیم؛ در ادامه نیز مواردی مانند عوامل تاثیرگذار بر خودپنداره، انواع خودپنداره و غیره را مورد بررسی قرار دادیم. برای جمع بندی نیز می‌توان این‌طور گفت، خودپنداره در واقع درک فرد از خودش است، درکی که به تمام جوانب زندگی فرد مانند جنبه‌های جسمانی، اجتماعی، عقلانی و روانی فرد مربوط می‌شود.

همچنین مثبت و یا منفی بودن خودپنداره بر اساس وضعیت فرد در هر کدام این جنبه‌ها تعیین می‌گردد. در ادامه مقاله نیز بیان شد که با راهکارهایی می‌توان خودپنداره را اصلاح کرد و به خودپنداره مثبت رسید.