خودشیفتگی یا نارسیسیسم (Narcissism) چیست؟ انواع، علائم و درمان خودشیفتگی

خودآگاهی یک مهارت لازم برای توسعه فردی است اما موانعی برای دست یافتن به این مهارت پیش روی هر انسانی قرار دارد؛ یکی از این موانع، خودشیفتگی است. اگر موافق باشید ابتدا به تعریف خودآگاهی نگاهی بیندازیم تا رابطۀ بین این دو را متوجه شویم.

خودآگاهی (Self Awareness) یعنی: توانایی شناخت و درک خصوصیات اخلاقی، نقاط ضعف و قوت، خواسته‌ها، اهداف، عواطف، ارزش‌ها، باور‌ها و به طور کلی هر چیزی که بر رفتار ما انسان‌ها اثر می‌گذارد.

خودشیفتگی یا نارسیسیسم باعث می‌شود تا انسان نتواند به درک درستی از خود برسد، کاستی‌های خود را ببیند، خودش را نقد کند و در نهایت خودِ بهتری بسازد.

خودشیفتگی یا نارسیسیسم چیست؟

با استناد به کتابچه کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) می‌توانیم خودشیفتگی یا نارسیسیسم را یکی از 10 نوع اختلالات شخصیتی به شمار بیاوریم و آن را به عنوان اختلال شخصیت خود‌شیفته بشناسیم.

کلینیک کلیولند اختلال شخصیتِ خودشیفتگی یا Narcissistic personality disorder (NPD) را به این شکل تعریف می‌کند:

اختلال شخصیت خودشیفتگی یا نارسیسیسم یک الگوی پایدار (نه موردی) از تجربه و رفتار درونی است که با خود محوری، فقدان همدلی و احساسِ اغراق آمیزِ اهمیت دادن به خود (یا خود بزرگ‌بینی) شناخته می‌شود.

مهم‌ترین علائم خودشیفتگی یا خودبزرگ‌‌بینی کدامند؟

اگر (DSM) را ملاک قرار دهیم، اختلال شخصیت خود‌شیفتگی دارای ۹ علامت است که اگر فردی ۵ مورد از آن‌ها را به صورت یک الگوی پایدار در خود داشته باشد و روی زندگی و روابط او تأثیر بگذارد، می‌توانیم بگوییم وی دارای این اختلال شخصیتی است:

1. فرد دچار احساس خود بزرگ‌بینیِ افراطی است. مثلاً ارزش بیش از حدی روی دستاورد‌ها و توانایی‌های خود می‌گذارد و انتظار دارد بدون انجام کاری مهم و شایسته به عنوان یک فرد برتر شناخته شود.
2. غرق در خیالاتی چون موفقیت نامحدود، قدرت، شکوه، زیبایی یا عشق ایده‌آل است.
3. فکر می‌کند که شخصی ویژه و منحصر به فرد است و در نتیجه باید با افراد ویژه و مؤسسات خاص و سطح بالا ارتباط داشته باشد و افراد و مؤسسات عادی در سطح او نیستند.
4. نیاز مفرط به تحسین شدن در خود احساس می‌کند.
5. فکر می‌کند که همه چیز به او بستگی داشته و اعتماد به نفس کاذب دارد. وی بدون دلیل و انجام کاری شایسته، انتظار دارد که از رفتار مطلوب دیگران بهره‌مند شود و خواسته های او به طور خودکار برآورده شود.
6. در روابط بین فردی، دیگران را استثمار می‌کند؛ نگاه ابزاری به افراد دارد و از دیگران برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کند.
7. عدم همدلی؛ یعنی تمایلی به تصدیق یا شریک شدن در احساسات و نیازهای دیگران ندارد.
8. اغلب به دیگران حسادت می‌کند و معتقد است که دیگران به او حسادت می‌کنند.
9. نگرش‌ها و رفتارهای غرورآمیز و متکبرانه از خود نشان می‌دهد.

علائم خود‌شیفتگی در زنان با مردان تفاوت ذاتی ندارد اما در واکنش‌ها و روابط اجتماعی ممکن است با هم متفاوت باشند. به عنوان مثال: وقتی مرد‌های خودشیفته خشمگین هستند، معمولاً رفتارهای پرخاشگرانه دارند (مخصوصاً خودشیفته‌های بدخیم). اما روان‌درمانگر بابیتا اسپینلی در مقاله‌ای با عنوان خودشیفتگی زنان می‌گوید: وقتی زنان خودشیفته عصبانی هستند، قربانیان خود را با خودداری از توجه و محبت مجازات می‌کنند.

انواع خودشیفتگی در افراد مختلف

آیا با یک خودشیفته سر و کار دارید؟ چه در زندگی شخصی و چه در محل کار، یادگیری بیشتر در مورد پنج نوع خودشیفته می تواند به شما در درک رفتار آنها و مدیریت تعاملات خود با آنها کمک کند.

1. خودشیفتگی آشکار

همه ما در زندگی خود با افراد خودشیفته مواجه شده‌ایم. احتمالاً این نوع افراد را می‌شناسید. فرد خود‌شیفته، همیشه نیاز دارد مرکز توجه باشد؛ اعتماد به نفس بیش از حد دارد و فکر می‌کند که هرگز اشتباه نمی‌کند. تعامل با آنها می‌تواند دشوار باشد. این نوع از خودشیفتگی، آشکار نامیده می‌شود.

خودشیفتگان آشکار از آن دسته افرادی هستند که در اکثر مواقع به اصطلاح لاف می‌زنند و خودنمایی می کنند. آنها دوست دارند در مرکز توجه باشند و تمام تلاش خود را می کنند تا مطمئن شوند که هستند.

اگر مشکوک هستید که با یک خودشیفته آشکار سر و کار دارید یا نه، چندین علامت کلیدی وجود دارد که باید به دنبال آنها باشید:

1. اولین و مهم‌ترین نشانه این است که همیشه حق را به خودشان می‌دهند، حتی اگر اشتباه کرده باشند. اگر سعی کنید اشتباهات آن‌ها را اصلاح کنید یا بگویید که در مورد مسئله‌ای اشتباه می‌کنند، حالت تدافعی به خود می‌گیرند و ممکن است حتی توهین کنند یا عصبانی شوند.
2. آن‌ها اغلب سعی می‌کنند خودشان را بالاتر از شما نشان دهند و به هر نحو ممکن بهتر از شما به نظر بیایند.
3. به‌طور کلی کنترل‌کننده هستند و ممکن است سعی کنند در کار افراد، مداخله‌ کنند.
4. آن‌ها معمولاً زود عصبانی می‌شوند و ممکن است پرخاشگری هم داشته باشند.

نکاتی برای تعامل با خودشیفتگان آشکار

اول، سعی کنید رفتار آنها را شخصی نگیرید – یعنی: اینکه رفتار آنها مستقیماً به شما ارتباطی ندارد.

دوم، مرزهای مشخصی با آن‌ها تعیین کنید و به تصمیمات‌ خود پایبند باشید – آنها شما را آزمایش خواهند کرد.

سوم، وقتی سعی می‌کنند دعوا کنند یا شما را به مشاجره بکشانند، درگیر نشوید – ارزشش را ندارد.

چهارم، سعی کنید حس شوخ طبعی خود را حفظ کنید – به کارتان خواهد آمد!

2. خودشیفتگی پنهان

خودشیفته‌های پنهان بیشتر از خودشیفته های آشکار، درون‌گرا هستند و معمولاً پرخاشگر منفعل هستند. آنها اغلب برای اینکه احساس بهتری داشته باشند، دیگران را زیر پا می گذارند.

نشانه‌هایی که نشان می‌دهد ممکن است با یک خودشیفتۀ پنهان سر و کار داشته باشید:

1. آنها دائماً به دنبال تأیید گرفتن از شما هستند.
2. یک خودشیفته پنهان، اغلب در مورد ظاهر یا دستاوردهای خود حرف می‌زند.
3. آنها در موفقیت‌های خود، اغراق می‌کنند.
4. ‌اغلب دستاوردها و استعدادهای خود را بزرگ‌نمایی می‌کنند تا احساس بهتری پیدا کنند.
5. آنها دستاوردهای شما را کم اهمیت جلوه می دهند.
6. معمولاً از دیگران تعریف و تمجید نمی‌کنند.
7. نقش قربانی را بازی می‌کنند.
8. یک احساس غیر واقعی از حق و حقوق خود دارند.
9. نکاتی برای تعامل با خودشیفتگان پنهان

ابتدا مرزها را تعیین کنید و به آنها پایبند باشید. بگذارید بدانند چه رفتاری قابل قبول است و چه رفتاری قابل قبول نیست.

دوم، سعی کنید با آنها همدلی داشته باشید و درک کنید که ریشۀ رفتارهای آنها ممکن است خیلی پیچیده باشد. البته این به معنی توجیه کردن رفتارهای آنها نیست، بلکه سعی کنید بفهمید که ریشۀ آن در چیست؟

سوم، اجازه ندهید که شما را وارد بازی خود کنند و درگیر مشاجره نشوید.

چهارم، سعی کنید روی خوشبختی و رفاه خود تمرکز کنید؛ یعنی مراقبت از خود از نظر روحی و روانی و همچنین از نظر جسمی. مواجهه با یک خودشیفتۀ پنهان می‌تواند خسته‌کننده باشد، بنابراین مهم است که برای خود در خارج از رابطه، وقت بگذارید.

3. خودشیفتگی مخالفت‌جو

آیا تا به حال، با کسی که عاشق بحث کردن است تعامل داشته‌اید؟ هر چه گویید، همیشه جواب آماده‌ای دارند که شما را در دفاع قرار دهد. از اینکه شما را احمق جلوه دهند، لذت می‌برند. اگر چنین تجربه‌ای داشته‌اید، احتمالاً با یک خودشیفتۀ مخالفت‌جو سر و کار هم‌کلام شده‌اید.

برخورد با این نوع افراد بسیار دشوار است، زیرا همیشه به دنبال راهی هستند که ثابت کنند از شما بهتر هستند. آنها نمی‌توانند تحمل کنند که بازندۀ یک بحث باشند، حتی اگر موضوع بر سر یک چیز بی‌اهمیت باشد و اگر بتوانید در بحث با آنها پیروز شوید، به سرعت راهی پیدا می‌کنند تا بازی را برگردانند و اینطور به نظر برسد که در تمام مدت، کنترل را در دست داشتند.

یک خودشیفتۀ مخالفت‌جو، کسی است که نه تنها نشانه‌های معمولیِ خودشیفتگی را دارد، بلکه رفتاری بسیار خصمانه و نابخشودنی دارد. انتقام‌جویی می‌کنند و از دیدن درد دیگران لذت می‌برند.

برخی از علائم و نشانه‌های رایج یک خودشیفته مخالفت‌جو

• آنها تمایل زیادی به انتقاد از دیگران دارند. هیچ چیز برای آنها به اندازه کافی خوب نیست.
• آنها فکر می‌کنند که هر چه بگویند درست است و تمام تلاش خود را برای اثبات آن انجام می دهند؛ حتی اگر این به معنای پا گذاشتن روی دیگران باشد.
• به سرعت نقص در دیگران را پیدا می‌کنند.
• همیشه احساس حق به جانب دارند.
• اغلب از تولید احساس گناه در دیگران به عنوان روشی برای کسب آنچه می‌خواهند از آن‌ها استفاده می‌کنند.
• آنها فاقد احساس همدلی هستند و به ندرت نسبت به تأثیر کلمات یا اعمالشان بر دیگران ابراز نگرانی می‌کنند.
• اغلب در ظاهر جذاب و کاریزماتیک هستند اما در واقعیت می‌توانند کاملاً بی‌رحم باشند.
• آنها هرگز عذرخواهی نمی‌کنند.

نکاتی برای تعامل با خودشیفتگان مخالفت‌جو

برای تعامل با افراد خودشیفتگان مخالفت‌جو به دنبال کمک حرفه ای باشید، مرزها را تعیین کنید، طعمه نشوید و آرامش خود را حفظ کنید که در زیر این نکات را به طور کامل توضیح می‌دهیم.

آرامش خود را حفظ کنید

ممکن است دشوار باشد که آرامش خودتان را حفظ کنید زمانی که کسی به طور مداوم تلاش می‌کند که با شما وارد جنگ شود، اما عصبانی شدن تنها به آن‌ها احساس رضایت خواهد داد که می‌دانند شما عصبانی شده‌اید. بنابراین، تلاش کنید حتی اگر چقدر دشوار باشد، آرامش و کنترل خودتان را حفظ کنید.

طعمه نشوید

یکی دیگر از تکنیک‌هایی که این نوع خودشیفته‌ها استفاده می‌کنند، این است که با اظهار نظرهای تحریک‌آمیز یا گفتن چیزهایی که برای برانگیختن مردم طراحی شده‌اند، دیگران را به مشاجره می‌کشند. طعمه این بازی‌ها نشوید.

مرزها را تعیین کنید

به یاد داشته باشید که شما مجبور نیستید این نوع رفتار را از جانب کسی تحمل کنید؛ مهم نیست که چه کسی هستند یا چه رابطه ای با شما دارند. بنابراین، برای محافظت از خود در برابر رفتار سمی آنها، در تعیین مرزها در صورت لزوم تردید نکنید. این ممکن است به معنای ایجاد فاصله ای بین خود و شخص مورد نظر یا حتی پایان دادن به رابطه در صورت لزوم باشد.

به دنبال کمک حرفه ای باشید

اگر متوجه شدید که در حال مبارزه با یک خودشیفته مخافت‌جو در زندگی خود هستید، از یک درمانگر یا مشاوری که می تواند راهنمایی و پشتیبانی کند، کمک حرفه‌ای بخواهید. تلاش برای مقابله با این نوع افراد به تنهایی می تواند هم از نظر ذهنی و هم از نظر عاطفی بسیار خسته‌کننده باشد.

4. خودشیفتگی جمعی یا عمومی

خودشیفته جمعی کسی است که از جذابیت و کاریزمای خود برای سوء استفاده از دیگران استفاده می‌کند. بر خلاف سایر انواع خودشیفته ها، خودشیفتگان جمعی فقط به داشتن قدرت بر دیگران بسنده نمی‌کنند؛ یعنی به تأیید و حمایت اطرافیان خود نیز نیاز دارند. این نیاز به اعتبارسنجی مداوم، اغلب می‌تواند منجر به تعارض در روابط، (چه شخصی و چه حرفه‌ای) شود.

اگر فکر می‌کنید که ممکن است با این نوع خودشیفته سر و کار داشته باشید، در ادامه برخی از علائم و نشانه‌های آن را ذکر کردیم:

احساس استحقاق بیش از حد؛ کلاً توقع دارند بیشتر از چیزی که مستحق آن هستند، دریافتی داشته باشند.

1. نیاز دائمی به توجه و تحسین
2. اعتبار گرفتن برای کار دیگران
3. سوء استفاده از دیگران
4. تصمیم‌گیری بدون نظر دیگران
5. انکار حقوق یا احساسات دیگران
6. آنها متخصص در کنترل و متقاعد کردن دیگران هستند.
7. رفتار ظالمانه نسبت به دیگران
8. دستیابی به موفقیت به هر قیمتی، حتی اگر به معنای قربانی کردن رفاه دیگران باشد.
9. آنها نیاز شدیدی به توجه و اعتبار دارند.
10. آنها معمولاً جذاب و دوست‌داشتنی هستند و همین امر باعث می‌شود از افراد، سودجویی کنند.

نکاتی برای تعامل با خودشیفتگان جمعی

• اگر فکر می کنید ممکن است با یک خودشیفته جمعی سر و کار داشته باشید، بهترین کاری که می توانید انجام دهید این است که از نظر عاطفی از خود محافظت کنید و حد و مرزی تعیین کنید. به خودتان اجازه ندهید که مورد سوء استفاده قرار بگیرید.
• با آنها قاطع باشید و در صورت نیاز از نه گفتن تردید نکنید.
• سعی کنید صحبت‌های صادقانه‌ای در مورد انتظارات خود از رابطه داشته باشید. خودشیفته های جمعی اغلب از شریک زندگی خود انتظار دارند که ذهن آنها را بخواند، بنابراین بنابراین ارتباط صریح می‌تواند به پیشگیری از سوءتفاهم کمک کند.
• به خاطر داشته باشید که رفتار آنها تقصیر شما نیست؛ شما باعث رفتارِ خودشیفتۀ آنها نشده‌اید و نمی‌توانید آن را تغییر دهید، پس انرژی خود را برای تلاش هدر ندهید. فقط روی مراقبت از خود در برابر رفتار سمی آنها تمرکز کنید.

5. خودشیفتگی بدخیم

از بین همه انواع خودشیفته، این بدترین است. خودشیفتگی بدخیم شدیدترین شکل آن است . این نوع خودشیفتگی فوق‌العاده خطرناک است؛ زیرا فردی که از آن رنج می‌برد، ویژگی‌هایی همچون کنترل بیش از حد، خشونت و حتی سادیسم نیز دارد.

علائم و نشانه های خودشیفتگی بدخیم

برخی از علائم رایج مبنی بر اینکه ممکن است فردی از خودشیفتگی بدخیم رنج ببرد، عبارتند از:

1. نیاز به کنترل

یک خودشیفته بدخیم اغلب سعی می کند اطرافیان خود را کنترل کند تا احساس قدرت کند. این ممکن است به‌ عنوان یک رفتارِ کنترل‌کننده ظاهر شود، مثلاً اینکه دیگران دقیقاً چه کاری انجام دهند یا ندهند.

2. خیانت

آنها به تحسین و توجه دائمی ناشی از داشتن چندین شریک جنسی نیاز دارند، پس ممکن است در روابط خود، دست به خیانت بزنند.

3. عدم همدلی

یکی از نشانه‌های بارز هر خودشیفته، فقدان همدلی است ، اما این امر به ویژه در مورد افراد مبتلا به اختلالِ شخصیتِ خودشیفتۀ بدخیم صدق می‌کند. این افراد نمی‌توانند یا تمایلی به درک احساس دیگران ندارند، که می‌تواند منجر به این شود که آنها را سنگدل جلوه دهد.

4. مداخله

خودشیفته‌های بدخیم، مداخله‌گرهای ماهری هستند. آنها اغلب از تکنیک‌های مانند: باج‌گیری عاطفی استفاده می‌کنند تا آنچه را که از دیگران می‌خواهند به دست آورند.

5. پرخاشگری

یکی دیگر از نشانه‌های خودشیفتگیِ بدخیم پرخاشگری است. این ممکن است به صورت پرخاشگری کلامی، مانند فریاد زدن، یا پرخاشگری فیزیکی، مانند ضربه زدن یا هل دادن ظاهر شود.

6. ظلم

افراد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته بدخیم، اغلب از رنج بردن دیگران لذت می برند. آنها ممکن است از ایجاد درد عاطفی یا تحقیر اطرافیان خود لذت ببرند.

به یاد داشته باشید، اگر فردی چندین مورد از این علائم را نشان می دهد، بهتر است احتیاط کنید و فاصله خود را حفظ کنید.

نکاتی برای تعامل با خودشیفتگان بدخیم

ایجاد حد و مرز: مهم است که با یک فرد خودشیفته حد و مرز تعیین کنید تا بدانند چه رفتارهایی قابل قبول هستند و چه رفتارهایی قابل قبول نیستند. در مرزهای خود قاطع باشید و در صورت لزوم در اجرای آنها تردید نکنید.

ارتباط را به حداقل برسانید: هنگام برقراری ارتباط با یک خودشیفتۀ بدخیم، همیشه ارتباط خود را مختصر و دقیق نگه دارید. هیچ اطلاعات اضافی به آنها ندهید که بعداً علیه شما استفاده کنند.

همه چیز را مستند کنید: اگر با یک خودشیفته بدخیم تعامل دارید – چه حضوری، تلفنی یا از طریق پیامک – مهم است که همه چیزهایی که گفته شده یا انجام شده را مستند کنید. این اسناد می تواند مفید باشد. (اگر بعداً نیاز به اقدام قانونی علیه آنها داشته باشید.)

یک شبکه پشتیبانی بسازید: داشتن یک سیستم پشتیبانی قوی، مهم است – چه دوستان، اعضای خانواده و یا حتی متخصصان درمان.

مقابله با یک خودشیفته بدخیم هرگز آسان نیست، اما ممکن است. با تعیین مرزها، آرام ماندن، ثبت همه چیز و کمک گرفتن از دوستان و خانواده، می توانید حتی از سخت ترین شرایط نیز عبور کنید. امیدواریم تا کنون ایده خوبی در مورد انواع مختلف خودشیفته ها و نحوه برخورد با آنها داشته باشید.

به یاد داشته باشید، هر نوع خودشیفته، متفاوت است، بنابراین مهم است که رویکرد خود را متناسب با آن تنظیم کنید. و اگر زمانی در موقعیتی قرار گرفتید که احساس می‌کنید خطرناک یا خارج از کنترل هستید، از کمک گرفتن از یک متخصص دریغ نکنید.

بهترین راهکارها برای درمان خودشیفتگی

درمان اختلال شخصیت خودشیفته حول محور گفتار درمانی است که روان درمانی نیز نامیده می‌شود. روان درمانی می‌تواند به شما کمک کند:

• یاد بگیرید که با دیگران بهتر ارتباط برقرار کنید تا روابط شما صمیمی‌تر، لذت‌بخش‌تر و با ارزش‌تر شود. همچنین مطالعه مقاله با موضوع ارتباط موثر در این زمینه به شما کمک زیادی خواهد کرد.
• دلایل احساسات خود و آنچه شما را به رقابت، بی‌اعتمادی به دیگران و شاید تحقیر خود و دیگران سوق می‌دهد را درک کنید.
• با پذیرش مسئولیت و یادگیری در موارد زیر شخص دچار اختلال شخصیت خود شیفته می‌تواند به بهبود وضعیت خود کمک کند.
• روابط شخصی واقعی و همکاری با دیگران را بپذیرد و حفظ کند.
• شایستگی و پتانسیل واقعی یا به عبارتی نقاط ضعف و قوت خود را بشناسد و بپذیرد، تا بتواند انتقادات یا شکست‌ها را تحمل کند.
• توانایی درک و تنظیم احساسات خود را افزایش دهد. مقاله «کنترل هیجانات چیست؟ تکنیک‌های کنترل احساسات» می‌تواند برای درک این موضوع راهنمای شما باشد.
• تاثیر مسائل مربوط به عزت نفس خود را درک کرده و تحمل کند.
• با آموختن مهارت هدف گذاری میل خود را برای اهداف دست نیافتنی و شرایط ایده آل رها کند و آنچه را که دست یافتنی است و آنچه را که می‌تواند انجام دهد پذیرد.

مبحث درمان خودشیفتگی و راهکار‌های روبه‌رو شدن و زندگی ‌کردن با افراد خودشیفته بسیار گسترده است. اما لازم است که حتما به این نکته اشاره شود که این اختلال شخصیتی قابل درمان است و با استفاده از راهکار‌هایی می‌توان با افرادی که دچار این نوع اختلال‌ هستند هم زیستی کرد.

جمع‌بندی در مورد خودشیفتگی

در این مقاله از سایت به خودشیفتگی چیست پرداخته شد، اصطلاحی که شاید زیاد شنیده باشیم و حتی از آن زیاد استفاده کرده باشیم. در این نوشته به این نکته مهم اشاره کردیم که خودشیفتگی یکی از موانع خودآگاهی است؛ و همان‌طور که می‌دانید خودآگاهی یکی از مهارت‌های ضروری توسعه فردی و بهبود خود است.

در این مقاله به مهم‌ترین علائم، ویژگی‌ها و رفتار‌های یک شخصیت خودشیفته اشاره کردیم و سپس انواع خودشیفتگی را به صورت جداگانه بررسی کرده و از علل بروز این اختلال شخصیتی گفتیم. در انتها نیز به پیامد‌ها و آسیب‌های خود شیفتگی در افراد پرداختیم و در مورد درمان آن نیز مطالبی را عنوان کردیم.

منبع اولمنبع دوممنبع سوممنبع چهارممنبع پنجم