مسئولیت پذیری چیست؟ آشنایی با انواع مسئولیت پذیری

مسئولیت پذیری ترکیبی از جبر و اختیار است. هرکدام از ما، انتخاب می‌کنیم که در طول زندگی چه نقش‌هایی داشته باشیم. هرکدام از این نقش‌ها، وظایفی بر دوش ما می‌گذارند که باید انجام شوند و اگر انجام‌شان ندهیم، نقش‌مان را خوب ایفا نکرده‌ایم.

آخرین باری که شخصی را «بی‌مسئولیت» یاد کردید، بخاطر بیاورید. چرا چنین صفتی به این شخص نسبت دادید؟ او چه ویژگی‌هایی داشت که به عنوان بی‌مسئولیت شناخته شد؟

در ناخودآگاه همه ما مفهومی از مسئولیت پذیری وجود دارد. در این مقاله، ابتدا مطمئن می‌شویم تعریف درستی از پذیرفتن مسئولیت‌ در ذهن‌مان وجود دارد؛ سپس به سراغ یادگیری این مهارت و تکنیک‌های پرورش آن می‌رویم. با برآیند همراه باشید.

مسئولیت‌پذیری چیست؟

مسئولیت‌ها کارهایی هستند که معمولاً از سوی دیگران به ما محول می‌شوند. البته این محول شدن، همیشه کلامی نیست. به عنوان مثال وقتی ازدواج می‌کنیم و نقش همسری را می‌پذیریم، طبق قانونی نانوشته، بخشی از کارهای مربوط به منزل را انجام می‌دهیم و بخشی از آنها را بر عهده همسرمان می‌گذاریم.

این موارد، مسئولیت‌های زندگی دو نفره هستند که بین ما تقسیم می‌شوند. البته بعضی از همسران درباره مسئولیت‌ها صحبت می‌کنند، بین خودشان قانون می‌گذارند و تقسیم وظایف انجام می‌دهند.

پیشنهاد مطالعه

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد روش‌های بهبود و مدیریت رابطه مقاله زیر را مطالعه کنید:

روابط بین فردی چیست؟

ما مسئولیت چه چیزهایی را برعهده داریم؟

در سال‌های اخیر که روانشناسیِ زرد با صحبت‌های بی‌پایه و اساسِ انگیزشی ترکیب شده، تعریف مسئولیت پذیری مورد تهاجم قرار گرفته. جملاتی مانند موارد ذکر شده در پایین، از پایه اشتباه هستند و نباید آنها را باور کنیم:

• شما مسئول تمام اتفاقاتی هستید که در زندگیتان رخ می‌دهد.
• اگر افسرده‌اید، انگیزه ندارید یا نمی‌توانید به اهداف‌تان برسید، فقط به خاطر بی‌مسئولیتی خودتان است.
• تنها دلیل شکست این است که شما مسئولیت پذیر نبوده‌اید.

این حرف‌ها شبیه به این است که بگوییم وقتی یک کشتی در طوفان گیر کرده، مسئولیتِ ناخدا این است که کشتی را بر دوش بگیرد و به ساحل برساند! اما ناخدا فقط باید از تمام توان و مهارتش برای هدایت کشتی و رد کردن آن از طوفان و رسیدن به ساحل بهره ببرد. اگر موفق نشود، بدین معنا نیست که مسئولیت‌پذیر نبوده و کشتی بخاطر بی‌مسئولیتیِ او غرق شده است.

انواع مسئولیت‌پذیری در زندگی

انواع مسئولیت پذیری را می‌توان به شیوه‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم و درباره آنها توضیح می‌دهیم:

۱. شخصی

مسئولیت‌پذیریِ شخصی یعنی تعهد به تلاش برای دستیابی به استانداردهایی که برای خودمان در نظر گرفته‌ایم. این استانداردها بر اساس ارزش‌هایی که جامعه به ما القا کرده و اطلاعاتی که در خودشناسی به دست می‌آوریم، تعیین می‌شود.

۲. اجتماعی

مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی بر مبنای سیستم اخلاقی ایجاد می‌شود. یعنی ما باید وظایف اجتماعیِ خود را به شیوه‌ای که با اصول اخلاقی مطابقت دارد و به دیگران آسیب نمی‌رساند، انجام دهیم.

همه ما به صورت ناخودآگاه، تعریفی درباره «کارهای درست» و «کارهای نادرست» داریم. کارهای نادرست اقداماتی هستند که به گروهی از افراد و جامعه آسیب می‌رسانند. کارهای درست، فعالیت‌هایی هستند که شاید برای همه منفعت نداشته باشند، اما به کسی آسیب نمی‌رسانند. پذیرشِ مسئولیت‌های اجتماعی، به معنی انجام کارهای درست و پرهیز از کارهای نادرست است.

۳. زیست محیطی

پذیرشِ مسئولیت‌های زیست محیطی، یکی از زیرمجموعه‌های مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی محسوب می‌شود و به معنی تلاش برای حفظ محیط زیست است. داشتن سبک زندگی دوستدار طبیعت، تلاش برای کاهش آلودگی هوا و گازهای گلخانه‌ای، کاهش مصرف پلاستیک و صرفه‌جویی در آب، چند مورد از مسئولیت‌های زیست محیطیِ انسان‌ها هستند.

۴. اخلاقی

مسئولیت پذیری اخلاقی به معنای تعهدِ فرد به رفتارها، تصمیم‌ها و اقدامات خود، با توجه به اصول و ارزش‌های اخلاقی است. این مفهوم، نشان‌دهندۀ تعهدِ شخص به انجام اعمالی است که باعث احترام به حقوق و کرامتِ دیگران شده و در نتیجه به بهبود جامعه، کمک می‌کند.

۵. اقتصادی

مسئولیت‌پذیری اقتصادی به معنای تعهد سازمان‌ها، شرکت‌ها، و افراد به انجام اقدامات و تصمیماتی است که در مورد تأثیرات اقتصادی خود بر جامعه، محیط زیست، اعضای سازمان و دیگر ذینفعان (اشخاص و گروه‌های تحتِ تأثیر) حساسیت نشان می‌دهد.

پیشنهاد مطالعه

برای یادگیری ارتباط موثر بهتر حتما مقاله زیر را بخوانید :

ارتباط موثر چیست؟

ویژگی‌های مسئولیت پذیری در روانشناسی

مسئولیت پذیری در روانشناسی با ویژگی‌های مختلفی تعریف می‌شود. ما بدون این ویژگی‌ها نمی‌توانیم مسئولیت‌هایی که برعهده داریم را انجام بدهیم. به عنوان مثال: یک فردِ مسئولیت‌پذیر، احتمالاً بی‌نظم و بی‌برنامه نیست. پس شناخت این ویژگی‌ها روشی برای این است که تشخیص دهیم آیا از نظر روانشناختی، فرد مسئولیت پذیری هستیم یا نه.

در ادامه این ویژگی‌ها را نام می‌بریم:

• پذیرش اشتباهات و تلاش برای جبران‌ آنها
• توانایی سازگاری با خود و دیگران
• توانایی مدیریت زمان
• انجام کارها در اولین فرصت و دوری از به تعویق انداختن آنها
• توانایی مدیریت احساسات و تأثیری که روی عملکرد دارد
• دوری از رقابت و مقایسه خود با دیگران
• دوری از سرزنش کردنِ دیگران و عوامل بیرونی در هنگام شکست
• شکایت نکردن از شرایط و تلاش برای انجام کاری مؤثر
• گشتن به دنبال راهکار به جای نشستن و غصه خوردن برای مشکلات
• نظم و دقت بالا
• فعالیت همیشگی و دوری از انفعال
• تعهد به ارزش‌های فردی و سازمانی
• توانایی مدیریت امور مالی و نگهداری پس انداز همیشگی
• توجه به خود و زمان گذاشتن برای ارتقای مهارت خودآگاهی

به یاد داشته باشیم که پذیرشِ مسئولیت‌ها، یک توانمندیِ اکتسابی است. حتی اگر الان ویژگی‌های بالا را نداشته باشیم، می‌توانیم با تکرار و تمرین، آنها را یاد بگیریم، رشد کنیم و به نتایج مثبت برسیم.

مزایای مسئولیت‌پذیری

تعهد به انجام کارهایی که برعهده داریم، هم برای خودمان و هم برای اطرافیان (همکاران، خانواده و…) مزیت‌های بسیاری به همراه دارد. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین مزایای احتمالیِ مسئولیت‌پذیری اشاره می‌کنیم:

• می‌توانیم رابطه‌های قدرتمند، مؤثر و طولانی مدت با دیگران داشته باشیم.
• می‌توانیم به عزیزان‌مان کمک کنیم.
• عزت نفسِ ما بخاطر تعهدی که نسبت به انجام کارها داریم، افزایش پیدا می‌کند.
• دیگران ما را به خاطر کارهایی که انجام ندادیم یا به تعویق انداخته‌ایم، سرزنش نمی‌کنند.
• تشخیص می‌دهیم چه زمانی کنترل اتفاقات و شرایط از دست‌مان خارج شده و برای حل مشکلات چه کاری باید انجام بدهیم.
• درگیر استرس و اضطراب رسیدن موعد ضرب‌الاجل (Deadline) و تأخیر در انجام کارها نخواهید شد.
• وقتی کارهای زیادی برای انجام دادن دارید، می‌توانید آنها را مدیریت کنید و حتی چند کار به صورت همزمان پیش ببرید.
• توانایی فعالیت در جایگاه‌های شغلی ارشد مانند مدیریت سازمان را به دست می‌آوریم. حتی می‌توانیم کسب و کار شخصیِ خودمان را راه بیندازیم.
• می‌توانیم کارهای‌مان را با کیفیت و بازدهی بیشتری انجام دهیم.
• می‌توانیم با همکاری و تعامل با دیگران، کارها را تقسیم کنیم و از فشار آن بکاهیم. (وقتی مسئولیت‌پذیر نیستیم، کارها همیشه تلنبار شده‌اند و بی‌نظم هستند. به همین دلیل امکان سپردن آن‌ها به دیگران وجود ندارد، فقط خودمان باید با سرعت زیادی آن‌ها را انجام دهیم تا توبیخ نشویم)
• مسئولیت پذیری بر توسعه فردی و رشد اخلاقی تأثیر دارد.
• عدم قطعیت و تضادهایی که در حین کارها پیش می‌آید را تا حد زیادی کاهش می‌دهید.
• همیشه می‌توانید پاسخگو باشید و بخاطر بازخواست شدن توسط دیگران مضطرب نخواهید بود.

چرا مسئولیت‌پذیر نیستیم؟

پیش از اینکه به دنبال علت مسئولیت‌گریزی بگردیم، باید بدانیم که آیا واقعاً این ویژگی را داریم یا نه. همه انسان‌ها، بعضی روزها کسل و بی‌حوصله هستند و تمایل ندارند مثل هر روز، وظایفشان را به صورت روتین و منظم انجام بدهند.

در این حالت حتی ممکن است از محل کارشان مرخصی بگیرند و تمام روز را در تخت بمانند! اگر هر از چندگاهی، چنین روزهایی را تجربه می‌کنیم، به این معنی نیست که مسئولیت‌گریز هستیم؛ ما فقط گاهی اوقات احساس خستگی می‌کنیم. “بی‌مسئولیتی” یعنی تعهد نداشتن نسبت به کارهایی که می‌دانیم باید انجامشان بدهیم. این مسئله علت‌های مختلفی دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

• وقتی مسئولیتی را برعهده نمی‌گیریم، به راحتی می‌توانیم انگشت اتهام را به سمت دیگران بگیریم و آنها را بخاطر شرایطی که داریم، سرزنش کنیم.
• از نتیجۀ حاصل از پذیرفتن مسئولیت‌های زندگی می‌ترسیم.
• احساس می‌کنیم با پذیرش مسئولیت‌ها، دیگر هیچ پشتوانه‌ای نداریم و به همین خاطر اضطراب می‌گیریم.
• از پیش آمدن شرایط ناشناخته و غیرمنتظره می‌ترسیم.
• می‌ترسیم بعد از پذیرفتن مسئولیت‌‌ها شکست بخوریم و آنچه که اکنون داریم را از دست بدهیم، تحقیر شویم یا مورد سرزنش دیگران قرار بگیریم.
• احساس می‌کنیم با پذیرفتن مسئولیت، آزادی‌هایی که اکنون داریم را از دست می‌‌دهیم.
• به خود و توانایی‌های‌مان اعتماد نداریم و هنوز به شناخت نقاط قوت و ضعف خود نرسیده‌ایم.
• از تغییراتی که در نتیجۀ مسئولیت‌پذیری در زندگی‌مان ایجاد می‌شود، می‌ترسیم.

ترس از عوامل مختلف و نتایجِ پذیرش نقش‌های مختلف در زندگی، اصلی‌ترین عامل مسئولیت گریزی است.

چگونه فرد مسئولیت‌پذیری باشیم؟

چندین راه برای تبدیل شدن به یک فرد مسئولیت‌پذیر وجود دارد. مثلاً:

1. به قول خود عمل کنید.

وقتی چیزی را قول می‌دهید، به آن عمل کنید. این نشان می‌دهد که شما فردی قابل اعتماد و قابل اعتماد هستید.

2. وظایف خود را انجام دهید.

بدون اینکه کسی از شما بخواهد، وظایف خود را انجام دهید. این نشان می‌دهد که شما فردی خودکفا و قابل اعتماد هستید.

3. در صورت اشتباه، مسئولیت آن را بپذیرید.

همه اشتباه می‌کنند. اما افراد مسئولیت‌پذیر مسئولیت اشتباهات خود را می‌پذیرند و از آنها درس می‌گیرند.

4. وقت خود را مدیریت کنید.

وقت خود را مدیریت کنید تا بتوانید به موقع وظایف خود را انجام دهید. این نشان می‌دهد که شما فردی سازمان‌یافته و موثر هستید.

5. متعهد باشید.

به اهداف و آرزوهای خود متعهد باشید. این نشان می‌دهد که شما فردی مصمم و با انگیزه هستید.

تکنیک‌های افزایش مسئولیت‌‌پذیری

پذیرشِ مسئولیت در جنبه‌های مختلف زندگی، کار ساده‌ای نیست. ما نمی‌توانیم از یک روز صبح که بیدار می‌شویم، تصمیم بگیریم مسئولیت‌پذیر باشیم، به یکباره منظم شویم و همه کارهایمان را زودتر از موعد انجام بدهیم.

برای مسئولیت‌پذیر شدن باید از کارهای ساده و کوچک شروع کنیم و کم‌کم آن را بسط دهیم. در ادامه چند تکنیک برای افزایش مسئولیت‌پذیری معرفی می‌کنیم:

1. برای خودمان هدف تعیین کنیم و به رسیدن به آنها متعهد باشیم.
2. مهارت “خود کنترلی” را یاد بگیریم تا هر وقت از انجام کاری سر باز زدیم، خودمان را کنترل کنیم، برگردیم و کارمان را تمام کنیم.
3. روی ارتقای اعتماد به نفس و عزت نفس کار کنیم.
4. تمرکزمان را از روی دیگران برداریم و روی خود بگذاریم. ممکن است دیگران بخاطر وضعیت کنونی ما مقصر باشند،‌ اما خروج از این وضعیت مسئولیت خودمان است.
5. با افراد مسئولیت پذیر ارتباط برقرار کنیم.
6. به ترس‌ها و نگرانی‌های بیهوده‌ای که باعث مسئولیت‌گریزی می‌شود، فکر نکنیم.
7. وقتی کسی کاری برای ما انجام می‌دهد، در صدد جبران آن برآییم.

کلام پایانی در مورد مسئولیت‌پذیری

در این مقاله به بررسی مفهوم مسئولیت پذیری پرداختیم. این مفهوم یکی از ضروری‌ترین مهارت‌هایی است که برای زندگی در دنیای کنونی نیاز داریم.

ما در قبال خودمان، عزیزانمان، محیط زندگی‌مان و حتی وسایلی که در اختیار داریم، مسئولیم. وقتی کارهایی که بر عهده‌مان است را انجام می‌دهیم، از آنچه برای‌مان اهمیت دارد، مراقبت می‌کنیم و در نتیجه سالم ماندن آنها، خودمان هم سالم می‌مانیم و احساس رضایت می‌کنیم.

پذیرفتن مسئولیت کار ساده‌ای نیست، اما به یاد داشته باشید که ما برای انجام کارهای ساده به دنیا نیامده‌ایم. ما آمده‌ایم که بخواهیم، تلاش کنیم، متعهد بمانیم، به دست آوریم و به رضایت برسیم. پس پذیرش مسئولیت، هرچقدر هم که سخت باشد، ما را به رضایت می‌رساند و به همین خاطر ضروری است.

در “سایت برآیند” آنچه برای زندگی بهتر نیاز دارید را یاد می‌گیرید. رسالت ما ترویج فرهنگ خودآگاهی و توسعه فردی در میان ایرانیان است تا از این طریق بتوانند سطح زندگی‌شان را ارتقا بدهند و به بالاترین استانداردها برسند. پس هر روز برگی از برآیند را بخوانید تا در مسیر رشد گام بردارید.
منبع اولمنبع دوممنبع سوم