اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD چیست؟

رویداد‌های ترسناکی مانند جنگ، بلایای طبیعی یا سانحه‌های آسیب‌زای دیگر می‌توانند مشکلاتی عمیق و جدی برای سلامت روان ما ایجاد کنند. اختلال استرس پس از سانحه (Post-Traumatic Stress Disorder) یا به‌اختصار PTSD وضعیتی است که افراد زیادی را در سراسر جهان تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

همان‌طور که از اسم این اختلال مشخص است، سوانح و رویداد‌های آسیب‌زا موجب آن می‌شوند. معمولاً مدیریت و جلوگیری از بسیاری از این سوانح در حوزۀ اختیارات ما قرار ندارد؛ بنابراین هر کسی ممکن است در زندگی PTSD را تجربه کند.

PTSD علاوه بر تأثیری که روی عملکرد ما می‌گذارد می‌تواند با اختلالات دیگری که برای سلامت روان مشکلاتی را ایجاد می‌کنند نیز مرتبط باشد؛ بنابراین شناخت و درک این اختلال می‌تواند به ما کمک کند تا در صورت مواجهه خود یا عزیزان‌مان با آن اقدامات درستی انجام دهیم.

در این مطلب از برآیند ابتدا سعی خواهیم کرد تا تعریفی کامل از PTSD اراده دهیم. سپس به بررسی علائم و روش‌های تشخیص این اختلال خواهیم پرداخت و بعد از آن به سایر مشکلاتی که PTSD می‌تواند برای ما به وجود بیاورد اشاره خواهیم کرد.

بررسی عوامل خطر و عواملی که می‌تواند ما را در مقابل این اختلال مقاوم کند نیز از دیگر موضوعاتی که در این مطلب به آن خواهیم پرداخت. در انتها نیز از درمان PTSD صحبت خواهیم کرد و از گزینه‌های درمانی خواهیم گفت. از شما دعوت می‌کنیم تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.

تعریف PTSD | اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD چیست؟

مؤسسه ملی سلامت روان (NIMH) ایالات متحده آمریکا PTSD را به این شکل تعریف می‌کند:

افراد ممکن است طیف وسیعی از واکنش‌ها را پس از یک سانحه (Trauma) تجربه کنند که علائم اولیه در بیشتر موارد با گذشت زمان از بین می‌رود. اما کسانی که با گذشت زمان همچنان علائم و مشکلاتی را پس از سانحه تجربه می‌کنند ممکن است اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD در آنها تشخیص داده شود.

درک Trauma | تروما (Trauma) به چه معنی است؟

در تعریف PTSD همیشه به کلمه‌ی تروما (Trauma) برمی‌خوریم. ما در فارسی این کلمه را به‌عنوان «سانحه» ترجمه می‌کنیم؛ اما داشتن یک تعریف جامع‌تر از آن به ما کمک می‌کند تا بهتر بتوانیم این کلمه را درک کنیم.

دانشنامه انجمن روان‌شناسی آمریکا APA تروما (Trauma) را به این شکل تعریف می‌کند:

تروما هر تجربه آزاردهنده‌ای است که منجر به ترس، درماندگی، گسستگی، سردرگمی یا سایر احساسات مخرب شود و به‌اندازه کافی شدید باشد که تأثیر منفی طولانی‌مدتی بر نگرش، رفتار و سایر جنبه‌های عملکرد فرد داشته باشد. رویدادهای آسیب‌زا (Traumatic events) اغلب دیدگاه فرد را نسبت به جهان به‌عنوان مکانی عادلانه، امن و قابل‌پیش‌بینی به چالش می‌کشد.

نمونه‌هایی از رویدادهای آسیب‌زا که می‌تواند منجر به PTSD شود عبارت‌ است از: تجاوز جنسی، خشونت فیزیکی و جنگ نظامی.

PTSD همچنین می‌تواند:

• در پی تصادف با خودرو یا موتورسیکلت،
• بلایای طبیعی (مانند آتش‌سوزی، زلزله و سیل)،
• یک وضعیت اورژانسی پزشکی (به‌عنوان مثال، یک واکنش آلرژیک جدی)

یا هر حادثه ناگهانی و مخرب دیگری رخ دهد.

درک تفاوت PTSD با استرس

PTSD و استرس مفاهیمی مرتبط‌ هستند؛ اما تفاوت‌های مهمی با هم دارند. پس از یک رویداد آسیب‌زا، داشتن احساسات شدید مانند: اضطراب، غم، اندوه و استرس طبیعی است. اما همه‌ی افراد پس از یک رویداد آسیب‌زا دچار PTSD نمی‌شوند.

برخی از افراد حتی ممکن است کابوس‌های شبانه، یادآوری و مرور سانحه و مشکلات خواب شبانه را تجربه کنند که از علائم رایج PTSD است. اما این علائم لزوماً به این معنی نیست که فرد دچار PTSD شده است.

برای مثال سردرد می‌تواند نشانه یک مشکل بزرگ‌تر مانند مننژیت (Meningitis) باشد. اما داشتن سردرد لزوماً به این معنی نیست که مننژیت داریم. همین امر در مورد PTSD نیز صادق است. بسیاری از علائمی که پس از یک رویداد آسیب‌زا تجربه می‌کنیم بخشی از پاسخ طبیعی بدن به استرس است، اما داشتن این علائم به این معنی نیست که ما دچار PTSD هستیم.

از طرفی استرس معمولاً موقتی است و با بهبود یا رفع وضعیت استرس‌زا فروکش می‌کند اما PTSD شامل علائم طولانی‌مدتی است که پس از رویداد آسیب‌زا باقی می‌ماند.

پیشنهاد مطالعه

برای یادگیری راهکارهای مدیریت کاهش استرس مقاله زیر را بخوانید:

مدیریت استرس چیست؟

PTSD چقدر شایع است؟

همان‌طور که گفتیم بسیاری از مردم حوادث آسیب‌زا را تجربه می‌کنند، اما تنها درصد کمی دچار PTSD می‌شوند. در ایالات متحده، حدود ۳.۵ درصد از افراد ممکن است دچار PTSD باشند که این آمار شامل کودکان هم می‌شود. با این حال، برای برخی از افراد تروما فقط یک رویداد نیست، بلکه مجموعه‌ای از حوادثی است که در طول زمان رخ می‌دهد، مانند آزار فیزیکی یا جنسی در دوران کودکی.

جانبازان و افرادی که در جنگ‌ها شرکت کرده‌اند نیز در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به PTSD هستند که نرخ آن بین ۱۰ تا ۳۰ درصد است. حدود نیمی از مبتلایان به PTSD در عرض سه ماه بهبود می‌یابند، اما بسیاری دیگر علائم مزمن را تجربه می‌کنند.

علائم PTSD کدام‌اند؟ چگونه بفهمیم که دچار PTSD شده‌ایم؟

در ادامه به برخی از علائم و نشانه‌های PTSD اشاره خواهیم کرد:

• افراد مبتلا به PTSD از علائم کلاسیک اضطراب مانند بی‌خوابی و نگرانی رنج می‌برند.
• آنها بیش از حد هوشیار و دائماً گوش‌به‌زنگ خطرات احتمالی هستند.
• به طور معمول، آنها نسبت به صدا یا حرکت غیرمنتظره واکنش اغراق‌آمیز دارند.
• فلش‌بک‌های رویداد آسیب‌زا (مرور دوباره رویداد در ذهن) می‌تواند واضح و شدید باشد، گویی شرایط ناخوشایند را دوباره برای آنها زنده می‌کند.
• اختلالات خلقی، احساس گناه و شرم از تجربیات رایج برای مبتلایان به PTSD است.
• برخی از افراد مبتلا به PTSD ممکن است بی‌تفاوتی یا کناره‌گیری از دیگران را تجربه کنند.
• ممکن است به دیگران با سوءظن نگاه کنند و خصومت نشان دهند.
• بسیاری از مبتلایان به PTSD برای جلوگیری از یادآوری سانحه از فعالیت‌های عادی کناره‌گیری می‌کنند.
• برخی برای تسکین خود به اعتیاد مواد مخدر یا مصرف الکل روی می‌آورند.

برخی از مردم فکر می‌کنند که هر کسی که یک سانحه را پشت سر می‌گذارد، به طور خودکار به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) مبتلا می‌شود. اما این درست نیست. در واقع داشتن علائم مشابه PTSD بلافاصله پس از یک رویداد آسیب‌زا طبیعی است، اما این علائم معمولاً در عرض یک ماه از بین می‌روند، به‌خصوص اگر از حمایت عاطفی خوبی برخوردار باشیم.

از طرفی باید در نظر داشته باشیم که علائم PTSD شبیه به اختلال استرس حاد (ASD) است که یک واکنش قوی اما کوتاه‌مدت به یک رویداد آسیب‌زا یا یک تغییر بزرگ در زندگی است که معمولاً بیش از ۳۰ روز طول نمی‌کشد؛ بنابراین لازم است که برای تشخیص صحیح PTSD حتماً به یک متخصص سلامت روان رجوع کنیم.

PTSD چقدر طول می‌کشد؟

مؤسسه‌ی ملی سلامت روان آمریکا در این مورد می‌گوید:

معیار‌های تشخیص اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD

همان‌طور که گفتیم برای فردی که نگران اختلال استرس پس از سانحه است مشاوره با یک متخصص سلامت روان که ارزیابی علائم را انجام می‌دهد ضروری است. برای تشخیص PTSD، معمولاً متخصصان سلامت روان یک معاینه فیزیکی و یک ارزیابی روان‌شناختی انجام می‌دهند.

آنها در مورد سانحه و علائمی که فرد تجربه کرده یا می‌کند می‌پرسند و از معیارهای راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) برای تشخیص استفاده می‌کنند. متخصصان همچنین ممکن است از آزمایشاتی مانند آزمایش خون یا سی‌تی‌اسکن برای رد کردن سایر شرایطِ پزشکی که ممکن است علائم مشابه ایجاد کنند استفاده کنند.

PTSD چه شرایط و مشکلات دیگری برای افراد ایجاد می‌کند؟

در پزشکی مفهومی وجود دارد با عنوان چند ابتلایی (به انگلیسی: Comorbidity)، یعنی حضور یک یا چند بیماری روانی علاوه بر بیماری یا اختلال اولیه. ما در این مطلب برای ساده و روان پیش‌ رفتن محتوا، به‌جای چندابتلایی از اصطلاح «بیماری‌های همراه» استفاده می‌کنیم.

بیماری‌های همراه (چندابتلایی) در افرادِ مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) شایع است و بر اساس تحقیقی تقریباً در ۷۸.۵ درصد موارد رخ می‌دهد. PTSD اغلب با سایر اختلالات روان‌پزشکی مانند اضطراب، افسردگی، اختلال مصرف مواد (اعتیاد) و اختلالات رفتاری مخرب همراه است.

PTSD و اضطراب اغلب هم‌زمان رخ می‌‌دهند که منجر به سایر اختلالات اضطرابی مانند اختلال هراس، اختلال اضطراب اجتماعی یا اختلال وسواس فکری – اجباری می‌شود. طبق همان تحقیقی که بالاتر به آن اشاره شد، متأسفانه ۴۸ درصد از افراد مبتلا به PTSD نیز به افسردگی حاد مبتلا می‌شوند که منجر به بروز اختلالات بیشتر و افزایش خطر خودکشی در آنها می‌شود.

پیشنهاد مطالعه

برای یادگیری مقاله علائم و نشانه‌های‌ اعتیاد و تاثیر آن بر مغز مقاله زیر را بخوانید.

اعتیاد چیست؟

چه چیز‌هایی خطر ابتلا به PTSD را افزایش می‌دهد؟

تحقیقات نشان می‌دهد که برخی از افراد بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به PTSD هستند. عوامل مختلفی در ابتلای یک فرد به اختلال استرس پس از سانحه نقش دارند. برخی از این عوامل به قبل از بروز سانحه مربوط‌ می‌شوند و برخی در طول و بعد از یک رویداد آسیب‌زا اهمیت پیدا می‌کنند. برخی از این عوامل خطر عبارت‌اند از:

• تجربه اتفاقات سخت یا ترسناک در گذشته، مخصوصاً زمانی که کودک بودیم.
• تجربه‌ی آسیب جسمی یا به چشم دیدن صدمه دیدن یا کشته شدن دیگران.
• احساس وحشت، درماندگی یا ترس شدید.
• داشتن حمایت اجتماعی اندک یا نداشتن حمایت اجتماعی پس از سانحه.
• مقابله با استرس و فشار اضافه شده به زندگی روزمره بعد از سانحه، مانند از دست دادن یکی از عزیزان، درد فیزیکی یا صدمه دیدن یا از دست دادن شغل یا خانه.
• داشتن سابقه شخصی یا خانوادگی بیماری‌های روانی.
• سابقه مصرف مواد مخدر.

آیا می‌توان از PTSD جلوگیری کرد؟

PTSD درواقع پاسخ سیستم عصبی انسان به یک تجربه ناراحت‌کننده را منعکس می‌کند. چنین تجربیات و واکنش سیستم عصبی‌ ما به آن، به‌شدت غیرقابل‌پیش‌بینی هستند؛ بنابر‌این هیچ راهی برای پیش‌بینی اینکه فرد دچار این اختلال می‌شود یا نه وجود ندارد.

محققان در عوض روی تعیین عوامل کلی و خاصی که افراد را در برابر انواع مختلف ناملایمات آسیب‌پذیر یا انعطاف‌پذیر می‌کند تمرکز کرده‌اند؛ بنابراین بهتر است این سؤال به این شکل پرسیده شود:

چه چیزی ما را در مقابل PTSD مقاوم می‌کند؟

تاب‌آوری شامل مجموعه‌ای از ویژگی‌های خوبی است که به ما کمک می‌کند تا با تجارب دشوار یا آسیب‌زا کنار بیاییم. برخی از عواملی که تاب‌آوری را در افراد به وجود می‌آورد می‌تواند به طور بالقوه شانس ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) را کاهش دهد. از جمله‌ی این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نزدیک شدن به افراد یا پیوستن به گروه‌هایی که می‌توانند کمک عاطفی، روانی یا عملی به ما ارائه دهند. «حمایت» در کمک به افراد برای مقابله با موقعیت‌های دشوار یا رویدادهای آسیب‌زا بسیار مهم است.
• یاد بگیریم که نسبت به اقدامات خود در پاسخ به یک رویداد آسیب‌زا احساس خوبی داشته باشیم. این امر مستلزم فرایند بهبودِ پذیرش خود و کاهش سرزنش خود است. رویدادهای آسیب‌زا اغلب باعث می‌شود، افراد احساس گناه و سردرگمی کنند یا تحت‌تأثیر واکنش‌های خود قرار بگیرند. باید در نظر بگیریم که ما در آن شرایط بهترین کارِ خود را انجام داده‌ایم و پاسخ ما به شرایط، تحت‌تأثیر سانحه بوده است.
• داشتن یک استراتژی مقابله‌ای برای عبور و یادگیری از رویداد آسیب‌زا. این استراتژی شامل یافتن راه‌های سازنده برای رویارویی با تأثیرات سانحه است. مانند: جستجوی درمان، تمرین مراقبت از خود، استفاده از تکنیک‌های تمدد اعصاب یا دنبال کردن فعالیت‌هایی که باعث بهبودی و توسعه فردی ما می‌شوند. هدف نه‌تنها زنده ماندن از رویداد آسیب‌زا، بلکه آموختن از آن و ادغام تجربه در زندگی خود به شیوه‌ای معنادار است.
• آمادگی و توانایی برای پاسخگویی به رویدادهای ناراحت‌کننده در حین وقوع، با وجود احساس ترس، یعنی ایجاد یک ذهنیت فعال و آمادگی عملی برای عبور مؤثر از شرایط دشوار. این آمادگی ممکن است شامل داشتن یک برنامه، کسب دانش یا آموزش مرتبط و پرورش قدرت ذهنی برای پاسخ دادن آرام و هدفمند، علی‌رغم احساس ترس باشد.

گزینه‌های درمانی PTSD کدام‌اند؟

هیچ درمان قطعی برای اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) وجود ندارد، اما انواع مختلفی از روش‌ها و مراقبت‌ها وجود دارد که می‌تواند علائم این اختلال را کاهش دهد. این روش‌ها برای کمک به حداقل رساندن یا حتی از بین بردن علائم ناراحت‌کننده‌ای که افراد مبتلا به PTSD اغلب تجربه می‌کنند استفاده می‌شود.

بنابراین در ادامه متن هر کجا از درمان و روش درمانی صحبت می‌کنیم منظور ما (Treatment) به معنی مراقبت از بیمار برای مهار علائم است نه (Cure) به معنی درمان کامل بیماری.

دارودرمانی

هیچ دارویی به طور خاص برای درمان PTSD طراحی نشده است، اما داروهای خاصی که برای اختلالات خلقی و اضطراب استفاده می‌شوند می‌توانند برای کاهش علائم مفید باشند. برای مثال سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) دو نوع داروی ضدافسردگی به نام‌های Zoloft و Paxil که جزو دسته‌ دارو‌های مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) ‌هستند را برای استفاده در کاهش یا حذف علائم PTSD تأیید کرده است.

این داروها می‌توانند برای مقابله با علائم PTSD مانند احساس غمگین بودن، نگرانی، عصبانیت و بی‌حسی عاطفی مفید باشند. پزشکان ممکن است SSRIs و سایر داروها را به‌صورت ترکیبی با روان‌درمانی توصیه کنند. در برخی موارد، از داروهای خاص نیز می‌توان برای رفع مشکلات خواب و کابوس‌های مرتبط با PTSD استفاده کرد که حتماً باید توسط پزشک تجویز شود.

پیشنهاد مطالعه

برای درمان اختلال بی‌خوابی، انواع و عوارض آن مقاله زیر را بخوانید.

اختلال بی‌خوابی یا اینسومنیا چیست؟

روان‌درمانی

تکنیک‌های روان‌درمانی مختلفی وجود دارد که می‌تواند برای کاهش علائم اختلال استرس پس از سانحه استفاده شود. اما چند تکنیک خاص وجود دارد که به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته و شواهد و برخی تحقیقات نشان‌دهنده اثربخشی آنها در درمان PTSD است.

روش درمانی پردازش شناختی (CPT)

روش درمانی پردازش شناختی (Cognitive Processing Therapy) نوع خاصی از درمان شناختی رفتاری است که بر چگونگی درک رویداد آسیب‌زا و چگونگی کنار آمدن با بخش عاطفی و ذهنی این تجربه تمرکز دارد.

در CPT، درمانگر به فرد در مورد اصول و تکنیک‌های درمان شناختی  رفتاری آموزش می‌دهد. درمان بر رویکرد مشارکتی تأکید دارد و فرد و درمانگر به‌عنوان یک تیم با هم کار می‌کنند. در طول جلسات تراپی فرد و درمانگر برای پردازش سانحه و رسیدگی به آنچه «نقاط گیرکرده» نامیده می‌شود، همکاری می‌کنند.

نقاط گیر کرده افکار یا باورهای خاصی در ارتباط با سانحه هستند که مانع از بهبودی فرد می‌شوند. درمان پردازش شناختی بسته به ترجیحات و نیازهای فرد متقاضی‌ می‌تواند در قالب فردی یا گروهی انجام شود.

درمان EMDR

درمان حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد حرکت چشم (EMDR) یک درمان ساختاریافته برای اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) است. درمان EMDR بر خاطرات یا تجربیات خاص مرتبط با یک رویداد آسیب‌زا تمرکز دارد و هدف آن تغییر نحوه ذخیره آن در مغز است. این روش شامل به‌کارگیری یک روش درمانی به اسم تحریک دوسویه (مانند حرکات چشم)، برای کاهش وضوح و مدیریت احساسات مرتبط با خاطرات آسیب‌زا است.

درمان EMDR از یک رویکرد هشت مرحله‌ای پیروی می‌کند که شامل گرفتن شرح‌حال، آماده‌سازی، ارزیابی حافظه هدف، پردازش تا وضوح تطبیقی و ارزیابی نتایج درمان است. این درمان شامل قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض خاطرات ناراحت‌کننده یا به چالش کشیدن باورهای ناکارآمد نیست.

درمان شناختی – رفتاری

در این روش فرد به همراه درمانگر خود برای شناسایی تحریف‌ها یا الگوهای غیرمفید در افکار و احساسات خود در ارتباط با رویداد آسیب‌زا کار خواهد کرد. هدف CBT این است که فرد به مکانی بازگردد که در آن امید را دوباره به دست آورد، احساس کنترل بیشتری در افکار و رفتارهای خود داشته باشد و همچنین به او کمک کند تا رفتار فرار را در خود کاهش دهد.

ما قبلاً در مورد درمان شناختی رفتاری در برآیند صحبت کرده‌ایم. برای درک بهتر این روش درمانی پیشنهاد می‌کنیم مقاله درمان شناختی رفتاری چیست؟ را مطالعه کنید.

چگونه از افرادی که دچار PTSD شده‌اند حمایت کنیم؟

اگر فردی را می‌شناسیم که اخیراً یک سانحه یا رویداد آسیب‌زا را تجربه کرده است می‌توانیم به او کمک کنیم تا به وضعیت عادی برگردد و شروعی دوباره داشته باشد. به سراغ او برویم، مجبور به صحبتش نکنیم؛ فقط به او بگوییم هر زمان که بخواهد حرف بزند در کنارش خواهیم بود. لازم نیست همیشه در اطراف او غمگین باشیم؛ در واقع، نشان‌ دادن حس شوخ‌طبعی می‌تواند به برخی از بازماندگان کمک کند تا بهتر با احساسات خود کنار بیایند.

اگر ترجیح می‌دهد در مورد ضربه‌ای که تجربه کرده است با ما صحبت نکند، اشکالی ندارد، آن را توهین به خودمان قلمداد نکنیم. گاهی اوقات مردم نیاز دارند از آسیبی که تجربه‌ کرده‌اند عبور کنند و روابطی داشته باشند که صرفاً بر اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) متمرکز نباشد.

جمع‌بندی اختلال استرس پس از سانحه

در این مطلب از برآیند سعی کردم نگاهی جامع به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) بیندازیم. گفتیم که این اختلال یک وضعیت مربوط به سلامت روان است که می‌تواند پس از تجربه یک رویداد آسیب‌زا رخ دهد. PTSD می‌تواند هر کسی را که رویداد بسیار ناراحت‌کننده‌ای مانند یک حادثه جدی، بلایای طبیعی، خشونت یا جنگ را تجربه کرده یا حتی شاهد آن بوده است را تحت‌تأثیر قرار دهد.

افراد مبتلا به PTSD ممکن است علائمی مانند مرور اتفاقات هنگام سانحه، کابوس، اضطراب شدید و … را تجربه کنند. این علائم به‌قدری جدی هستند که می‌توانند زندگی روزمره را مختل کنند. درمان PTSD معمولاً شامل روان‌درمانی، دارو یا ترکیبی از هر دو است تا به افراد کمک کند تا با تجربیات خود کنار بیایند و کنترل زندگی خود را دوباره به دست بگیرند.
منبع