[fusion_builder_container type=”flex” hundred_percent=”no” equal_height_columns=”no” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” background_position=”center center” background_repeat=”no-repeat” fade=”no” background_parallax=”none” parallax_speed=”0.3″ video_aspect_ratio=”16:9″ video_loop=”yes” video_mute=”yes” border_style=”solid”][fusion_builder_row][fusion_builder_column type=”1_1″ type=”1_1″ background_position=”left top” border_style=”solid” border_position=”all” spacing=”yes” background_repeat=”no-repeat” margin_top=”0px” margin_bottom=”0px” animation_speed=”0.3″ animation_direction=”left” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” center_content=”no” last=”no” hover_type=”none” min_height=”” link=””][fusion_text]

بسیاری از ما بعد از لمس کردن چیزی آلوده، دست‌های‌مان را می‌شوییم و حتی ممکن است بسته به میزان آلودگی، دو یا سه بار دیگر هم این کار را تکرار کنیم. هنگامی که می‌خواهیم از منزل خارج شویم، پنجره‌ها را بررسی می‌کنیم که باز نباشند و حتی شاید دو بار اجاق گاز را چک کنیم که خاموش باشد.

این اقدامات کاملاً طبیعی هستند، البته تا زمانی که به نوعی وسواس تبدیل نشوند. افرادی که ده‌ها بار فرایند شستن دست‌ها را تکرار می‌کنند، اقلامی مانند مواد غذایی را احتکار می‌کنند یا بعد از چندین بار چک کردن اجاق گاز، باز هم مطمئن نیستند خاموش است، به نوعی اختلال اضطرابی به نام اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) مبتلا هستند.

اختلال OCD باعث می‌شود فرد، درگیر رفتارها و افکار تکراری طاقت‌فرسا شود. بنابراین، درمان سریع و به‌موقع این اختلال بسیار مهم است. در این مطلب از برآیند، بعد از توضیح کامل اختلال OCD و معرفی نشانه‌های آن، به روش‌های تشخیص و درمان این اختلال از درمان دارویی گرفته تا درمان شناختی رفتاری، می‌پردازیم.

اختلال وسواس فکری-عملی چیست؟

اختلال وسواس فکری-عملی (Obsessive-compulsive disorder) که به اختصار OCD نامیده می‌شود، نوعی بیماری مزمن مرتبط با سلامت روان است که با افکارِ وسواسی و رفتارهای اجباری مشخص می‌شود.

از آنجا که افراد مبتلا به آن اغلب اضطراب شدیدی تجربه می‌کنند، تا مدت‌ها این اختلال را در دسته اختلالات اضطرابی قرار می‌دادند. اما در ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، آن را در دسته‌ای مستقل با عنوان «وسواس فکری-عملی و اختلالات مرتبط» قرار دادند. اختلال خودزشت‌انگاری، اختلال احتکار و اختلال کندن مو (تریکوتیلومانیا) هم جزو همین دسته هستند.

با توجه به آماری که مؤسسه ملی سلامت روان (NIMH) منتشر کرده است، میزان ابتلا به اختلال وسواس فکری-عملی بسیار بیشتر از سایر بیماری‌های روانی نظیر اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی و اختلال حمله پانیک است. این اختلال ممکن است از همان دوران کودکی شروع شود؛ اما اغلب در نوجوانی یا اوایل بزرگسالی خود را نشان می‌دهد.

[suggetsion image=”https://barayand.me/wp-content/uploads/2023/04/Bipolar-disorder-.jpg” text=”برای یادگیری تشخیص، انواع و علائم اختلال دو قطبی مقاله زیر را بخوانید!” url=”https://barayand.me/what-is-bipolar-disorder/” url-text=”اختلال دو قطبی چیست؟”]

دانشمندان بر این باورند که استعداد نوروبیولوژیک فردی در کنار یک سری عوامل محیطی، سبب ایجاد این افکار ناخواسته و الگوهای رفتاری اجباری می‌شوند که فرد مبتلا را تسکین می‌دهند. برای مثال، وقتی بارها اجاق گاز را چک می‌کند، این کار به او آرامش می‌دهد.

این اختلال اغلب مزمن است و می‌تواند چند سال یا چند دهه ادامه یابد. با این حال ممکن است شدت علائم آن در طی سال‌ها تغییر کند. به عنوان مثال، برخی از علائم ظاهر می‌شوند و می‌روند، برخی دیگر ممکن است کاهش یابند یا حتی در طول زمان بدتر شوند.

رویکردهای دارویی و رفتاری به‌ویژه روش رویارویی و جلوگیری از پاسخ که در بخش‌های بعد درباره آن صحبت خواهیم کرد، ثابت کرده‌اند که درمان‌های مؤثری هستند و به افراد مبتلا به OCD اجازه می‌دهند زندگی شاد و رضایت‌بخشی تجربه کنند.

علائم و نشانه‌های اختلال وسواس فکری-عملی

پس از آن اجبارها ظاهر می‌شوند؛ یعنی فرد مجبور است برای آرام کردن افکار ناخواسته‌اش کاری انجام دهد. به همین دلیل بارها دست‌هایش را می‌شوید، مدام قفل درها و پنجره‌ها را بررسی می‌کند و به احتکار اقلام خاصی می‌پردازد.

این رفتارهای تکراری مدتی کوتاه ترس یا اضطراب او را کاهش می‌دهند اما چون اثرش ماندگار نیست، افکار مزاحم دوباره سرازیر می‌شوند (جیل فنسکه و کتی پترسن، ۲۰۱۵). متأسفانه پس از مدتی این عادات وسواسی اجباری به تیک‌های حرکتی مانند انقباض ماهیچه‌ها یا درآوردن شکلک‌هایی در صورت می‌انجامد. حتی ممکن است در زندگی آنها اختلال ایجاد کند یا آنها را از ترک منزل بازدارد.

نشانه‌های رایج افکار وسواسی

در اختلال وسواس فکری-عملی، وسواس را به عنوان افکار، انگیزه‌ها، تکانه‌ها یا تصاویر ذهنی تکرارشونده که باعث اضطراب یا پریشانی می‌شود تعریف می‌کنند. این وسواس‌ها سرزده و ناخواسته به ذهن بیمار می‌آیند. رایج‌ترین افکار وسواسی ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• ترس از آلوده شدن به میکروب به دلیل دست زدن به چیزهای آلوده؛ برای مثال ترس از دست زدن به چیزهایی که دیگران لمس کرده‌اند و نظایر آن.
• نیاز شدید به نظم؛ این افراد زمانی که چیزها نامرتب یا نامتقارن هستند یا کسی وسایل آنها را جابه‌جا می‌کند، اضطراب شدیدی احساس می‌کنند. برخی از آنها تا زمانی که خانه را مرتب نکنند و همه چیز را در جای خود قرار ندهند، از آنجا خارج نمی‌شوند.
• افکار تابو؛ برخی افراد وسواسی، دارای افکار تابو هستند؛ یعنی به‌شدت درباره موضوعاتی مانند مسائل جنسی یا مذهب نگران هستند.
• افکار پرخاشگرانه؛ این افکار شامل ترس از آسیب‌رساندن به خود یا دیگران هستند و خود را با رفتار اجباری مانند وسواس در گزارش‌های خبری درباره خشونت نشان می‌دهند.

فرد مبتلا به OCD ممکن است سعی کند افکار، انگیزه‌ها یا تصاویر ذهنی خود را از طریق افکار یا اعمال دیگری نظیر اعمال اجباری نادیده بگیرد یا سرکوب کند.

[suggetsion image=”https://barayand.me/wp-content/uploads/2023/10/Sociopathy.jpg” text=”برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد اختلال شخصیت سوسیوپاتی (Sociopathy) مقاله زیر را مطالعه کنید.” url=”https://barayand.me/antisocial-personality-disorder/” url-text=”اختلال شخصیت ضداجتماعی”]

نشانه‌های رایج رفتارهای اجباری

همانطور که گفتیم، رفتار اجباری، رفتارها یا اقداماتی تکرارشونده هستند که فرد مجبور است برای آرام کردن و تسکین ناراحتی ناشی از افکار وسواسی خود انجام دهد. به مرور زمان، این رفتارهای اجباری تکراری به شکل خودکار انجام می‌شوند و فرد احساس می‌کند کنترلی روی آنها ندارد.

انگیزه فرد از انجام این رفتارهای تکراری یافتن راهی برای کاهش اضطراب یا جلوگیری از وقوع یک رویداد وحشتناک است. رفتارهای اجباری ممکن است شامل چک کردن مکرر چیزها، شستن مکرر دست‌ها، دعا کردن زیاد، شمردن و کسب اطمینان مکرر از دیگران باشد.

نمونه‌هایی از رفتارهای اجباری رایج عبارتند از:

• شستن یا تمیز کردن بیش از حد دست‌ها که ممکن است شامل دوش گرفتن یا حمام کردن مکرر در هر روز باشد.
• سازماندهی بیش از حد وسایل که می‌تواند شامل قرار دادن اشیا با نظمی بسیار دقیق یا داشتن نیاز شدید به چیدمان آنها به شیوه‌ای سختگیرانه باشد.
• شمارش مداوم اعداد روی ساعت، تعداد قدم‌هایی که برای رسیدن به یک مکان خاص برداشته شده است، شمارش کاشی‌های کف یا سقف.
• چک کردن مداوم درها و پنجره‌ها برای اطمینان از قفل بودن آنها یا بررسی خاموش بودن اجاق گاز قبل از خروج از منزل.

بسیاری از ما این کارها را به شکل طبیعی انجام می‌دهیم؛ بنابراین این اجبارها در افراد عادی هم وجود دارد. مشکل اینجاست که افراد دارای اختلال وسواس فکری-عملی، این اجبارها بسیار شدیدتر است، به طوری که فرد در کنترل رفتارهای خود ناتوان است؛ حتی زمانی که می‌تواند تشخیص دهد که افکار یا رفتارهایش نادرست یا غیرمنطقی هستند.

گاهی تکرار این رفتارها و افکار وسواسی ساعت‌ها طول می‌کشد. این اختلال ممکن است به سطحی از پریشانی یا اضطراب بینجامد که باعث مختل شدن عملکرد طبیعی فرد در فعالیت‌های مهم یا ارتباط‌های اجتماعی شود. ممکن است در زندگی روزمره با مشکل مواجه شوند، اطرافیان را برنجانند یا حتی قادر به خارج شدن از خانه نباشند.

برخی از افراد مبتلا به OCD در صورتی که پیشینۀ خانوادگی آسیب رساندن به فرزند هم داشته باشند، ممکن است حتی از ترس اینکه به فرزندان خود آسیب برسانند یا آنها را بکشند از تنها ماندن با آنها در خانه خودداری کنند.

ویژگی‌های مشترک افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی

برخی از بزرگسالان و بیشتر کودکان مبتلا به این اختلال، از غیرعادی بودن رفتارها و افکار خود آگاه نیستند. مخصوصاً کودکان خردسال معمولاً نمی‌توانند دلیل افکار ذهنی آزاردهنده خود را توضیح دهند یا دلیل رفتارهای تکرارشونده خود را درک کنند. در کودکان، اغلب معلم یا والدین این وسواس را تشخیص می‌دهند (راهنمای تشخیصی و آماری بیماری‌های روانی، ویرایش پنجم).

گاهی افراد مبتلا به این اختلال برای کاهش استرس و اضطراب مرتبط با علائم خود از الکل یا مواد مخدر استفاده می‌کنند.

[suggetsion image=”https://barayand.me/wp-content/uploads/2023/02/adictionv-.jpg.webp” text=”برای یادگیری مقاله علائم و نشانه‌های‌ اعتیاد و تاثیر آن بر مغز مقاله زیر را بخوانید.” url=”https://barayand.me/what-is-addiction/” url-text=”اعتیاد چیست؟”]

تشخیص یا شناسایی OCD

برای تشخیص این اختلال هیچ آزمایش خاصی اعم از فیزیکی یا ژنتیکی وجود ندارد. برای تشخیص آن، باید از یک روان‌درمانگر آموزش دیده در زمینه تشخیص بیماری‌های روانی، از جمله روان‌شناس دارای مجوز، مددکار اجتماعی بالینی دارای مجوز و روان‌پزشکی، کمک گرفت.

با توجه به DSM-5، دو معیار اصلی تشخیص OCD شامل وسواس و اجبار هستند. این وسواس یا اجبار باید عملکرد روزانه را مختل کند، نسبتاً وقت‌گیر باشد و به دلیل بیماری روانی دیگر یا مصرف مواد ایجاد نشده باشد.

برای مثال، برخی افراد نگران هستند که چون همیشه منظم و تمیز هستند، ممکن است به این اختلال مبتلا باشند. در این افراد باید دقت کرد آیا تمیزی و نظم آنها به نوعی وسواس تبدیل شده است که عملکرد او را در زندگی روزمره مختل می‌کند؟

اگر پزشک متوجه شود که رفتارهای وسواسی و اجباری زمان زیادی از فرد را می‌گیرد و در فعالیت‌های مهم زندگی او اختلال ایجاد می‌کند، ممکن است تشخیص را روی OCD بگذارد. به هر حال، نمی‌توان از روی یک یا دو نشانه نتیجه‌گیری کرد.

تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع این اختلال، نتایج بهتری در پی خواهد داشت و حتی ممکن است بیمار به‌طور کامل درمان شود. بنابراین، اگر به خودتان یا اطرافیان‌تان درباره وجود این اختلال مشکوک هستید، در اسرع وقت با پزشک مشورت کنید.

[suggetsion image=”https://barayand.me/wp-content/uploads/2023/04/Borderline-Personality-Disorder-A02.jpg.webp” text=”برای آشنایی بیشتر با علائم و علت اختلال شخصیت مرزی مقاله زیر را بخوانید: ” url=”https://barayand.me/borderline-personality-disorder/” url-text=”اختلال شخصیت مرزی چیست؟”]

آیا رفتارهای اجباری فقط فیزیکی هستند؟

نکته مهمی که در اینجا وجود دارد این است که برای تشخیص رفتارهای اجباری نباید فقط اجبارهای فیزیکی نظیر ۲۰ بار شستن دست‌ها را در نظر گرفت. اجبارها می‌توانند ذهنی باشند، مانند تکرار کلمات و عبارات، دعا کردن مداوم یا تکرار فهرست ذهنی از کارهایی که باید انجام شوند. این اجبارها هم درست به اندازه اجبارهای فیزیکی آزاردهنده هستند با این تفاوت که ذاتاً پنهان هستند و دیگران به سختی می‌توانند آنها را تشخیص دهند.

علل اختلال وسواس فکری-عملی

علت دقیق این اختلال هنوز ناشناخته است؛ با این حال، علل احتمالی آن می‌تواند شامل استعداد نوروبیولوژیکی، عوامل محیطی، تجربیاتِ دوران کودکی و الگوهای فکری معیوب باشد. همچنین از آنجا که برخی افراد مبتلا به این اختلال به داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین پاسخ می‌دهند، ممکن است نقصی در سایر سیستم‌های پیام‌رسان شیمیایی در مغز این افراد وجود داشته باشد.

تحقیقات جدید شواهدی را نشان می‌دهند که ممکن است به ارائه بینشی درباره رویکردهای درمانی مؤثر OCD در آینده کمک کند (کارا گوین، نوامبر ۲۰۱۸).

برای نمونه، یک مطالعه در سال ۲۰۱۹، تحقیقاتی شامل صدها اسکن مغزی از افراد مبتلا به اختلال OCD را بررسی و با اسکن مغزی افراد سالم مقایسه کرد. در این تحقیقات، مناطق خاصی از مغز و فرایندهای مرتبط با رفتارهای تکرارشونده مبتلایان شناسایی شده بود (لوک جی. نورمن، استفان تیلور و دیگران، ۲۹ نوامبر ۲۰۱۸).

نتایج به دست آمده به شرح زیر بود:

• اسکن مغزی از طریق MRI، تفاوت‌هایی ساختاری و عملکردی در مدارهای عصبی مغز افراد مبتلا به OCD نشان داد (آرپیت پارمار، سیدارت سرکار و دیگران، سپتامبر ۲۰۱۶).
• مغز افراد مبتلا به OCD قادر نبود به شکل طبیعی انجام رفتارهای اجباری را متوقف کند. حتی زمانی که خودِ فرد می‌دانست دیگر باید به آن رفتار پایان دهد.
• یکی دیگر از تفاوت‌های موجود در اسکن مغزی این افراد، ناتوانی در پردازش خطا و کنترل بازدارنده بود. این دو فرایندِ بسیار مهم، معمولاً به فرد کمک می‌کنند محیط را شناسایی کرده و به آن واکنش نشان دهد و رفتارهایش را بر آن اساس تنظیم کند.

لوک نورمن، نویسنده اصلی این مطالعه، با ترکیب داده‌های ۱۰ مطالعه روی تقریباً ۵۰۰ داوطلب بیمار و سالم، متوجه شد که مدارهای مغزی در این اختلال نقش دارند. او دریافت مغز افراد مبتلا به OCD به سیگنال‌های خطا بسیار زیاد پاسخ می‌دهد ولی قدرت کافی برای متوقف کردن آنها ندارد.

درمان اختلال وسواس فکری-عملی

شناسایی زودهنگام و درمان سریع اختلال وسواس فکری-عملی بسیار مهم است. یک مطالعه در سال ۲۰۱۴ که در مجله اختلالات عاطفی منتشر شد، نشان داد که تشخیص زودهنگام و درمان سریع به نتایج بهتری منجر می‌شود (هنی وایسر، پاتریشیا فن اوپن و دیگران، ژانویه ۲۰۱۴). مطالعه دیگری هم در سال ۲۰۱۵ هم این موضوع را تأیید می‌کند که بیشتر افراد مبتلا به OCD بهبود قابل‌توجهی پیدا می‌کنند و برخی از آنها حتی به بهبودی کامل می‌رسند (جیل فنسکه، نوامبر ۲۰۱۵).

متأسفانه از آنجا که افراد مبتلا به این اختلال بسیاری از علائم از جمله افکار وسواسی، را مخفی نگه می‌دارند، معمولاً تشخیص آن به تعویق می‌افتد. یک مطالعه قدیمی که در مجله روان‌پزشکی بالینی منتشر شده است، نشان داد پس از تشخیص علائم اختلال OCD، شروعِ درمان به طور متوسط ۱۱ سال طول می‌کشد (آنتونی پینتو، ماریا مانسیبو و دیگران، ۱۵ مه ۲۰۰۶).

[suggetsion image=”https://barayand.me/wp-content/uploads/2023/01/what-is-adhd-1.jpg” text=”برای مطالعه بیشتر مقاله زیر را بخوانید:” url=”https://barayand.me/what-is-adhd/” url-text=”اختلال نقص توجه – بیش فعالی (ADHD) چیست؟”]

برخی از رویکردهای درمانی مؤثر را در ادامه بررسی می‌کنیم.

۱. درمان شناختی

این رویکرد خود شامل چند روش است که عبارتند از:

رویارویی و جلوگیری از پاسخ (ERP)

روش رویارویی و جلوگیری از پاسخ (Exposure and Response Prevention)، یکی از انواع درمان‌های شناختی است که برای درمان OCD مؤثر است. هدف از این نوع درمان، کمک به افراد برای شکستن چرخۀ وسواس، اجبار و کمک به بهبود کیفیت کلی زندگی است. این نوع درمان، افراد مبتلا به OCD را تشویق می‌کند بدون انجام رفتارهای اجباری، با ترس‌ها و اضطراب خود روبه‌رو شوند.

این مواجهه مکرر در کاهش شدت احساسات اضطرابی مرتبط با موقعیت‌های خاصی که معمولاً باعث ناراحتی می‌شود به فرد کمک می‌کند. بعد از آن، درمان ادامه می‌یابد و فرد در موقعیت‌های دشوارتری که باعث اضطراب متوسط و سپس شدید می‌شوند قرار می‌گیرد.

درمان شناختی رفتاری

درمان شناختی رفتاری بر رفتارهای مشکل‌ساز وسواسی تمرکز دارد و به فرد کمک می‌کند نسبت به افکار وسواسی به شکلی مؤثر پاسخ دهد، بدون اینکه برای تسکین ترس‌های خود به رفتارهای اجباری عملی متوسل شود.

این نوع درمان می‌تواند شامل جلسات تک نفره با درمانگر یا گروه درمانی باشد. حتی به صورت آنلاین هم می‌توان این درمان را ارائه داد.

[suggetsion image=”https://barayand.me/wp-content/uploads/2023/04/cbt.jpg” text=”برای آشنایی با اصول و تکنیک های درمان شناختی رفتاری (CBT) مقاله زیر را بخوانید:” url=”https://barayand.me/what-is-cognitive-behavioural-therapy/” url-text=”درمان شناختی رفتاری چیست؟”]

مذاکرات انگیزشی

در برخی مطالعات نشان داده شده است که مذاکرات انگیزشی باعث افزایش مشارکت در درمان و بهبود نتایج برای افراد مبتلا به OCD می‌شود (جیل فنسکه، پترسن، نوامبر ۲۰۱۵). در این روش فرد برای درمان خود انگیزه پیدا می‌کند و به این ترتیب تلاش می‌کند درمان را بپذیرد.

سایر روان‌درمانی‌ها برای درمان اختلال وسواس فکری-عملی چندان مؤثر نیستند.

۲. دارو درمانی

دوز این داروها ابتدا از کم آغاز می‌شود و به تدریج افزایش افزایش می‌یابد. برای رسیدن به دوز حداکثری، اغلب به یک بازه زمانی چهار تا شش هفته‌ای زمان نیاز است. نظارت دقیق پزشک تجویز کننده مخصوصاً در دوزهای بالاتر مهم است.

دارو باید برای یک دوره آزمایشی ۸ تا ۱۲ هفته‌ای تجویز شود (برای دوزهای حداکثری حداقل ۶ هفته) و معمولاً چهار تا شش و گاهی ۱۰ هفته طول می‌کشد تا بهبود قابل‌توجهی مشاهده شود (مارا لمبرت، ژوئیه ۲۰۰۸).

سایر داروها، مانند داروهای ضد روان پریشی غیر معمول یا کلومیپرامین ممکن است برای کمک به تقویت درمان دارویی با مهارکننده‌ها تجویز شوند.

از نظر عوارض جانبی و علائم بیماری‌های همزمان یعنی داشتن دو یا چند بیماری روان‌پزشکی در یک زمان، مانند افسردگی و افکار خودکشی، باید یک مراقب بهداشتی مانند روان‌پزشک شما را تحت نظر بگیرد. قطع ناگهانی دارو بدون تأیید روان‌پزشک خطرناک است. هر گونه عوارض جانبی را به محض مشاهده به پزشک خود گزارش دهید، زیرا ممکن است نیاز به تغییر دارو داشته باشید.

کلام آخر

اختلال وسواس فکری-عملی، هم برای خودِ فرد و هم برای اطرافیان او مخصوصاً اعضای خانواده چالش‌برانگیز است. چیزی برای خجالت وجود ندارد و هر چه سریع‌تر درمان شود بهبود بیشتری حاصل می‌شود. در این مطلب، به بررسی این اختلال پرداختیم و از نشانه‌ها و علل ایجاد آن گفتیم.

دیدیم که اگر بیمار به‌موقع برای درمان اقدام کند و از رویکردهای درمانی نظیر درمان شناختی یا دارو درمانی بهره‌مند شود، ممکن است به‌زودی زندگی شاد و رضایت‌بخشی را تجربه کند. در این میان، اطرافیان بیمار با اجتناب از سرزنش و در عوض حمایت کردن از او، می‌توانند نقش مؤثری در درمانش ایفا کنند.
منبع اول[linkto url=”https://www.psychologytoday.com/us/basics/ocd” text=”منبع دوم” target=”blank”][linkto url=”https://www.verywellmind.com/what-is-obsessive-compulsive-disorder-ocd-2510675″ text=”منبع سوم” target=”blank”]

[/fusion_text][/fusion_builder_column][/fusion_builder_row][/fusion_builder_container]