اثر هاله‌ ای یا خطای هاله ای چیست؟ تأثیر و نمونه های آن

آیا تاکنون برای‌تان پیش آمده است که در برخورد اولیه با کسی و مشاهده یک ویژگی مثبت از او، تصور کنید که این فرد دارای صفات مثبت دیگری هم هست، بدون اینکه نشانه‌هایی از آن صفات مشاهده کرده باشید؟ واقعیت این است که بسیاری از ما افراد را به همین شکل ارزیابی می‌کنیم؛ برای مثال با دیدن آدمی خوش‌رو و زیبا، فکر می‌کنیم او مهربان و درستکار هم هست. این پدیده را در روان‌شناسی اثر هاله ای می‌نامند.

اثر هاله ای در ابتدا فقط دربارۀ انسان‌ها مطرح می‌شد، اما در حال حاضر به برندها و محصولات هم تعمیم داده می‌شود. در این مطلب از برآیند، به بررسی اثر هاله‌ ای در زمینه‌های مختلف از جمله محیط کار، کلاسِ درس، در زمینه بازاریابی و حتی در مصاحبه می‌پردازیم. سپس درباره پیامدهای اثر هاله ای و جلوگیری از آن صحبت خواهیم کرد و مختصری درباره اثر شاخ، که نقطه مقابل اثر هاله‌ ای است، خواهیم گفت.

اثر هاله‌ ای چیست؟

واژه هاله از یک مفهوم مذهبی ناشی می‌شود. هاله همان حلقه نورانی است که همیشه دور سر فرشته‌ها یا قِدیسان می‌بینیم. از گذشته مرسوم بوده است که برای ارج نهادن به قِداست افراد پاک از هاله نور استفاده می‌کنند. نقاشی‌های بی‌شماری از قرون وسطا و دوره رنسانس وجود دارند که مردان و زنان پرهیزگار را با هاله بهشتی به تصویر کشیده‌اند.

این نقاشی‌ها ناظر را به نوعی قضاوت مطلوب درباره آن افراد سوق می‌دهند. مفهوم روان‌شناختی اثر هاله‌ ای بر این اساس استوار است که یک ویژگی خاص درباره یک شخص، ناظر را به نتیجه‌گیری کلی درباره او هدایت می‌کند (الیس، ۲۰۱۸).

تاریخچه پیدایش مفهوم اثر هاله‌ ای

اثر هاله‌ ای را برای اولین بار روان‌شناس آمریکایی فردریک ال. ولز در سال ۱۹۰۷ شناسایی کرد. با این حال، این ادوارد ثورندایک (Thorndike) بود که اولین بار آن را با شواهد تجربی ثابت کرد. ثورندایک (Edward Lee Thorndik) یک رفتارگرا بود که به کاوش در روان‌شناسی یادگیری می‌پرداخت. او در سال ۱۹۲۰، در کتاب خود با عنوان «یک خطای ثابت در رتبه‌بندی‌های روان‌شناختی» اصطلاح اثر هاله‌ ای را به شکل رسمی معرفی کرد.

در آزمایش‌هایی که ثورندایک برای مطالعه درباره اثر هاله‌ ای انجام داد، از دو افسر فرمانده ارتش خواست سربازان خود را بر اساس هوش، مهارت‌های رهبری، بردباری، ویژگی‌های جسمانی نظیر صدا، هیکل، انرژی، آراستگی و ویژگی‌های شخصی نظیر وفاداری، از خود گذشتگی، همکاری و قابل‌اعتماد بودن ارزیابی کنند.

نتایج نشان داد جذابیت ظاهری سربازان به شکل قابل توجهی بر نحوۀ ارزیابی سایر ویژگی‌های آنها از نظر فرمانده تأثیر می‌گذارد. افسران ابتدا یک برداشت کلی با دیدن ظاهر سرباز به عنوان خوب یا بد ثبت می‌کردند و سپس درباره سایر ویژگی‌های او، سریعاً نتیجه‌گیری می‌کردند.

بنابراین رتبه‌بندی‌ها بر اساس برداشت اولیه یا احساس کلی افسران دربارۀ سربازان انجام می‌شد. ثورندایک دریافت که ویژگی‌های فیزیکی با شخصیت ۲۸ درصد، با هوش ۳۱ درصد و با رهبری ۳۹ درصد همبستگی دارد.

پیشنهاد مطالعه

برای اینکه خودتان را بیشتر بشناسید حتما مقاله زیر را مطالعه کنید:

خودشناسی چیست؟

نمونه‌هایی از اثر هاله‌ ای

نمونه‌های اثر هاله‌ ای را در همه زمینه‌ها از محیط کار گرفته تا کلاس درس، هنگام خرید محصولات مصرفی و حتی در بخش نظامی (چنان‌که دیدیم) می‌توان دید. در این بخش برخی از نمونه‌های اثر هاله‌ ای را در شرایط مختلف بررسی می‌کنیم.

در کلاس درس

معلمان هنگام ارزیابی دانش‌آموزان خود مستعد خطای اثر هاله‌ ای هستند. برای مثال، یک معلم ممکن است فرض کند که دانش‌آموز منضبط با رفتار خوب، باهوش و با انگیزه هم هست. یک مطالعه تحقیقاتی که روزنتال و جاکوبسن در سال ۱۹۶۸ انجام دادند، نشان داد که انتظارات معلمان از دانش‌آموزان عموماً نه تنها بر اساس سوابق تحصیلی آنها، که بر اساس ظاهر فیزیکی آنها شکل می‌گیرد.

در این مطالعه، تصویر دختران و پسرانی با چهره‌های مختلف از زیبا تا غیرجذاب به معلمان ارائه دادند و از آنها خواستند درباره آینده تحصیلی آن کودکان اظهار نظر کنند. نتایج نشان داد قضاوت معلمان درباره آینده تحصیلی کودکان با زیبایی آنها ارتباط معناداری دارد.

یک مطالعه جدیدتر تأثیر جذابیت دانشجو را بر نمرات دوره‌های دانشگاهی مقایسه کرد. در این مطالعه نمرات دانشجویان هم در کلاس‌های سنتی که اساتید می‌توانستند ظاهر آنها را مشاهده کنند و هم در کلاس‌های آنلاین که نمی‌توانستند آنها را ببینند بررسی شد (هرناندز، جولیان و پیترز، ۲۰۱۷).

نتایج نشان داد ظاهر دانشجویان در نمره‌های آنها در کلاس‌های درس سنتی تأثیر داشت. دانشجویانی که جذابیت آنها بالاتر از حد متوسط بود، در کلاس‌های آنلاین که اساتید نمی‌توانستند دانشجو را ببینند، نمرات به‌مراتب کمتری را کسب کرده بودند.

در محل کار

درباره درآمد، تحقیقات نشان می‌دهد درآمد افرادی که جذابیت فیزیکی بیشتری دارند به طور کلی بالاتر از همتایان غیر جذاب آنهاست. مطالعه‌ای که پَرت (Parrett) در سال ۲۰۱۵ در رستوران‌های ویرجینیا انجام داد، تأثیر زیبایی را بر درآمد گارسون‌های خانم با توجه به میزان انعامی که می‌گرفتند بررسی کرد. این مطالعه نشان داد گارسون‌های جذاب‌تر سالانه ۱۲۶۱ دلار بیشتر از همتایان خود که چهره‌ای معمولی دارند انعام دریافت می‌کنند.

علاوه بر آن، یک تحقیق که میزان تحصیلات و خودارزیابی را به عنوان یک مکانیسم غیرمستقیم درباره تأثیر جذابیت و هوش بر درآمد بررسی می‌کرد، نشان داد جذابیت فیزیکی می‌تواند به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر درآمد تأثیر بگذارد (جاج، هرست و سایمون، ۲۰۰۹).

یک مطالعه دیگر که لندی و سیگال در سال ۱۹۷۴ انجام دادند، تأثیر اثر هاله‌ ای را بر قضاوت مردان درباره شایستگی تحصیلی زنان بررسی کرد. در این آزمایش از ۶۰ دانشجوی پسر در مقطع کارشناسی خواستند مقاله‌ای را که ظاهراً یک دختر دانشجوی سال اول نوشته بود ارزیابی کنند.

دانشجویان در مقطع کارشناسی باید کیفیت نثر و شایستگی نویسنده را در ابعاد مختلفی ارزیابی می‌کردند. مقالات شامل مقالات با نثر ضعیف و نثر قوی بودند. این ۶۰ نفر به سه گروه تقسیم شدند.

به ۲۰ نفر از آنها عکس یک زن با چهره‌ای معمولی به عنوان نویسنده ارائه شد. به ۲۰ نفر بعدی عکس یک زن جذاب و به ۲۰ نفر آخر هیچ عکسی ارائه نشد. همچنین، ۳۰ نفر از آنها مقاله با نثر خوب و ۳۰ نفر دیگر مقاله ضعیف را خواندند.

نتایج نشان داد شرکت‌کنندگانی که عکس نویسنده جذاب را در اختیار داشتند، حتی اگر مقاله ضعیف خوانده بودند آن را مطلوب‌تر ارزیابی کردند. در حالی‌که وقتی نویسنده جذاب نبود، کمترین امتیاز را به مقاله می‌دادند؛ حتی اگر مقاله باکیفیت خوانده بودند. به نظر می‌رسد مردان عملکرد ضعیف زنان جذاب را راحت‌تر تحمل می‌کنند.

در مطالعه دیگری، محققان نشانه‌های هوش را در چهره زن و مرد بررسی کردند و همزمان بر ارتباط جذابیت ظاهری با اثر هاله‌ ای نظارت داشتند (مور، فیلیپو و پرت، ۲۰۱۱). محققان بیش از ۳۰۰ عکس از دانشجویان بریتانیایی را چه آنهایی که واقعاً هوش بالا و یا پایین داشتند و چه آنهایی که فقط به نظر می‌رسید هوش بالا (پایین) دارند، با هم مخلوط کردند.

سپس تصاویر را به دو گروه زن و مرد تقسیم کردند. این تصاویر به شرکت‌کنندگان این مطالعه متشکل از ۹۲ مرد و ۱۶۴ زن، ارائه شد. قرار شد چهره‌ها را از نظر هوش و جذابیت رتبه‌بندی کنند.

درباره تصاویر مردان، آنهایی که به عنوان باهوش‌تر انتخاب شدند، به طور قابل توجهی جذاب‌تر از افراد دیگر بودند. علاوه بر آن، هم زنان و هم مردان شرکت‌کننده، چهره‌های جذاب مردانه را دوستانه‌تر و بامزه‌تر قلمداد کردند. به نظر می‌رسد بر اساس این نتایج، هوش ممکن است یکی از مؤلفه‌های مهم جذابیت در چهره‌های مردانه باشد.

درباره مجازات جرایم

محققان در این آزمایش یک سرقت و یک کلاهبرداری فرضی را ارزیابی کردند. اولی شامل یک زن بود که به شکل غیرقانونی یک کلید تهیه کرده و ۲۲۰۰ دلار اختلاس کرده بود و دومی زنی بود که با استفاده از زیبایی خود، مردی را اغوا کرده بود تا مبلغ ۲۲۰۰ دلار در شرکتی که وجود نداشت سرمایه‌گذاری کند.

در سرقت که ربطی به جذابیت مجرم نداشت، متهم جذاب مجازات خفیف‌تری نسبت به دومی دریافت کرد. در کلاهبرداری که زن از زیبایی خود استفاده کرده بود، متهم جذاب‌تر مجازات شدیدتری دریافت کرد. نتایج نشان داد وقتی ماهیت جرم با زیبایی و جذابیت فیزیکی مجرم به طور مستقیم در ارتباط باشد، مجازات جرم برعکس می‌شود.

پیشنهاد مطالعه

برای آشنایی با انواع خود از دیدگاه روانشناسی مقاله زیر را بخوانید:

خودپنداره چیست؟

در مصاحبه کاری

در بسیاری از مواقع در مصاحبه کاری، اثر هاله‌ ای بر قضاوت ما از دیگران تأثیر می‌گذارد. برای نمونه، اگر فردی که برای مصاحبه آمده است، جذاب و خوش‌بیان باشد و یک‌سری مهارت‌هایی داشته باشد، می‌تواند ما را سریع به این نتیجه‌گیری برساند که در پستی که می‌خواهیم به او بدهیم عملکرد خوبی هم خواهد داشت. معمولاً این فرد را راحت‌تر از کسی استخدام می‌کنیم که توانایی‌های زیاد و رزومه‌ای قوی دارد؛ اما در نگاه اول به نظرمان جذاب نیامده است.

در بازاریابی

همانطور که گفتیم، اثر هاله‌ ای می‌تواند در بازاریابی هم نقش داشته باشد. بازاریابان برای فروش محصولات و خدمات از اثر هاله‌ ای استفاده می‌کنند. استفاده از افراد مشهور در تبلیغات محصول نمونه‌ای از استفاده از اثر هاله‌ ای است. وقتی سِلبریتی مورد علاقه ما برند خاصی را تأیید می‌کند، ارزیابی مثبت ما از آن سلبریتی محبوب، به برداشت ما از محصول هم سرایت می‌کند.

از سوی دیگر، وفاداری به برند هم می‌تواند نوعی اثر هاله‌ ای ایجاد کند. وقتی برندی باکیفیت را می‌شناسیم که محصولات فوق‌العاده‌ای دارد، این علاقه به برند را به همه محصولات آن تعمیم می‌دهیم.

مثلا اگر از شامپوی برند خاصی راضی هستیم، تصور می‌کنیم کرم مرطوب‌کننده آن هم بهترین است. بنابراین در صورتی که با دو محصول مشابه روبه‌رو می‌شویم، آن را که از برند آشناست انتخاب می‌کنیم، زیرا تصور می‌کنیم بهتر است.

نمونه دیگر، تحقیقاتی است که نشان می‌دهند بیشتر افرادی که رژیم غذایی دارند، وقتی برچسب سالم یا ارگانیک را می‌بینند، تصور می‌کنند آن غذا کم‌کالری هم هست. این برچسب نوعی اثر هاله‌ای ایجاد می‌کند که در بازاریابی به‌وفور از آن استفاده می‌شود.

پیشنهاد مطالعه

برای آشنایی با انواع مهارت های توسعه فردی مقاله زیر را مطالعه کنید:

توسعه فردی چیست؟

اثر هاله معکوس؛ پیامدهای منفی اثر هاله‌ ای

اثر هاله معکوس به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن، ادراک مثبت از یک فرد، می‌تواند به پیامدهای منفی منجر شود. اشتباهات در رتبه‌بندی یا قضاوت ما از دیگران تحت تأثیر اثر هاله‌ ای، به راحتی می‌تواند به پیامدهای منفی یا نادرست بینجامد.

برای نمونه، اگر به دلیل اینکه یک شخص لباس رسمی می‌پوشد و شیوۀ راه رفتنش او را کاریزماتیک نشان می‌دهد، تصور کنیم مدیر خوبی هم خواهد بود و او را در سمت مدیریت جایی قرار دهیم، در صورتی که این فرد سررشته‌ای از مدیریت نداشته باشد، با مشکل مواجه خواهیم شد.

وقتی فردی را فقط به دلیل داشتن یک ویژگی مثبت مانند سخاوتمندی، درستکار قلمداد می‌کنیم یا به دلیل مذهبی بودن یک فرد به او اعتماد می‌کنیم، ممکن است تاوان این اشتباه سنگین‌تر از آن باشد که بتوان جبرانش کرد.

نمونۀ بارز آن هم، زمان ازدواج است. وقتی از روی خانواده کسی یا مذهبی بودن فرد او را مناسب ازدواج می‌دانیم، در صورتی که اشتباه کرده باشیم، یک عمر پشیمانی به بار خواهد آورد.

آزمایشی که جوزف فورگاس روی ۲۴۶ نفر انجام داد، به این صورت بود که شرکت‌کنندگان باید پس از یادآوری وقایع شاد یا غم‌انگیز گذشته، یک مقالۀ فلسفی را با تصویر یک زن جوان یا مرد پیر که به عنوان نویسنده به آن پیوست شده بود می‌خواندند. نتایج نشان داد کسانی که وقایعِ غم انگیز را به یاد آورده بودند و در نتیجه خلق و خوی منفی داشتند، رتبه کمتری به دختر جوان می‌دادند.

به نظر می‌رسید یک اثر منفی، اثر هاله‌ ای را از بین برده یا معکوس کرده است. علاوه بر این، تحقیقات نشان می‌دهد تفکر عمومی بر این است که زنان و مردانی که جذاب‌تر هستند، به احتمال زیاد مغرورتر و خودپسندتر هستند (ایگلی، آشمور، ماخیجانی و لونگو، ۱۹۹۱).

پیشنهاد مطالعه

برای آشنایی بیشتر با مفهوم خودآگاهی و یادگیری این مهارت، مقاله خودآگاهی چیست را بخوانید.

خودآگاهی چیست

آیا می‌توان با اثر هاله‌ ای مقابله کرد؟

برای از بین بردن اثر هاله‌ ای باید تمرین کنیم با دیدن یک ویژگی مثبت در دیگران، آن را به سایر خصوصیات مثبت در آنها تعمیم ندهیم. این به معنای بدبینی نیست، فقط کافی است کمی واقع‌بین باشیم و هر خصوصیتی را به صورت جداگانه در دیگران ارزیابی کنیم. نتیجه‌گیری سریع از روی ظاهر فیزیکی یا یک ویژگی مثبت، می‌تواند باعث اطمینان بیجا به دیگران شود و ما را به دردسر بیندازد.

با گذشت زمان، بسیاری از ویژگی‌های شخصیتی افراد خود را نشان می‌دهند. این به ما اجازه می‌دهد اطلاعات جدید و بیشتری برای شناخت دقیق‌تر و عمیق‌تر از آنها به دست آوریم.

اثر شاخ

نقطه مقابل اثر هاله‌ ای، اثر شاخ (horn effect) نامیده می‌شود. در اثر شاخ، با دیدن یک ویژگی منفی از یک شخص، تصور کلی منفی درباره آن شخص پیدا می‌کنیم یا اینکه تمایل داریم سایر صفات منفی را هم به او نسبت دهیم.

سخن آخر

در این مطلب از برآیند درباره اثر هاله‌ ای و تأثیر آن در زمینه‌های مختلف از جمله در محیط کار، در مدرسه و بازاریابی صحبت کرده و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. توضیح دادیم که چطور اثر هاله‌ ای ممکن است بر قضاوت ما از افراد اثر بگذارد. در نهایت هم درباره اثر هاله معکوس صحبت کردیم و دیدیم که پیامدهای منفی آن ممکن است باعث شود بی‌دلیل به کسی اطمینان کنیم.
منبع اولمنبع دوممنبع سوم