اختلال دو قطبی چیست؟ تشخیص، انواع و علائم آن

اختلال دو قطبی نوعی بیماری روانی است که با تغییرات خلق‌وخوی فرد بین دو حالت انرژی زیاد و ضعف و بی‌حالی مشخص می‌شود. این اختلال در گذشته، افسردگی شیدایی (manic depression) و بیماری دو قطبی نامیده می‌شد. اختلال دو قطبی جزو بیماری‌های نادر نیست و با اینکه مدیریت آن می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، روش‌های درمانی و استراتژی‌های مؤثری برای کنترل آن وجود دارد.

در این مقاله از برآیند، ابتدا به بررسی اختلال دو قطبی، علائم و نشانه‌های آن، انواع و روش تشخیص آن می‌پردازیم و سپس روش‌های درمانی موجود برای کنترل این بیماری را معرفی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

انواع اختلال دو قطبی

اختلال دو قطبی دو نوع اصلی دارد:

• اختلال دو قطبی نوع ۱ (Bipolar I disorder)
• اختلال دو قطبی نوع ۲ (Bipolar II disorder)

سایکلوتایمیک (Cyclothymic disorder) نوعی خفیف تر از اختلال دو قطبی است. اختلال دو قطبی نوع ۱ شامل اپیزودهایی از شیدایی شدید و احتمالاً افسردگی است؛ اما اختلال دو قطبی نوع ۲، با دوره‌های شیدایی کم‌شدت موسوم به هیپومانیا (hypomania) همراه است و حتما شامل افسردگی است. (راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم؛ ۲۰۱۳)

در مرحله شیدایی، معمولا ترکیبی از تحریک‌پذیری، خشم و افسردگی رخ می‌دهد و می‌تواند همراه با سرخوشی باشد یا نباشد. اگر سرخوشی وجود داشته باشد، خود را احتمالاً به‌صورت نوعی انرژی غیرعادی و اعتماد به نفس بیش‌ازحد نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که فرد مرتکب رفتارهایی افراطی نظیر زیاد خرج کردن و بی‌قیدی در امور اخلاقی یا جنسی می‌شود.

پیشنهاد مطالعه

برای یادگیری تکنیک‌های تقویت اعتماد به نفس حتما مقاله زیر را بخوانید:

اعتماد به نفس چیست؟

ویژگی‌های اختلال دو قطبی نوع ۱

در این نوع اختلال دو قطبی، اپیزودهای شیدایی حداقل ۷ روز طول می‌کشد و تقریبا در هر روز، فرد در بیشتر ساعات علائم شیدایی شدید از خود بروز می‌دهد، تا حدی که به مراقبت‌های فوری پزشکی و بستری شدن در بیمارستان نیاز پیدا می‌کند.

نوع ۱ معمولاً شامل دوره‌های افسردگی هم هست که هر دوره اغلب حداقل ۲ هفته به طول می‌انجامد. گاهی هم ممکن است فرد همزمان اپیزودهای افسردگی و شیدایی را با هم تجربه کند. (مقاله اختلال دو قطبی، مؤسسه ملی سلامت روان؛ به‌روزرسانی ژانویه ۲۰۲۰)

نکته ۱: شرایطی که در آن فرد در طی یک‌سال، چهار دوره یا بیشتر اپیزود شیدایی یا افسردگی را تجربه کند، تند چرخش (rapid cycling) نامیده می‌شود.

نکته ۲: اختلال دو قطبی نوع ۱ به‌طور یکسان هر دو جنس را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

ویژگی‌های اختلال دو قطبی نوع ۲

این نوع اختلال دو قطبی با الگویی از اپیزودهای افسردگی و هیپومانیا (شیدایی خفیف) تعریف می‌شود. این افراد یک اپیزود افسردگی شدید را تجربه می‌کنند که حداقل ۲ هفته طول می‌کشد و حداقل یک اپیزود هیپومانیا دارند که حدود ۴ روز طول می‌کشد.

بنابراین شیدایی در اختلال دو قطبی نوع ۲ نسبت به دوقطبی نوع ۱ خفیف‌تر است و نیازی به مراقبت‌های فوری پزشکی یا بستری در بیمارستان ندارد. براساس یک بررسی معتبر در سال ۲۰۱۷، این نوع اختلال دو قطبی ممکن است در زنان شایع‌تر باشد.

پیشنهاد مطالعه

برای آشنایی با انواع مهارت های توسعه فردی مقاله زیر را مطالعه کنید:

توسعه فردی چیست

ویژگی‌های سایکلوتایمیا

در این نوع اختلال دو قطبی که خُلق ادواری (Cyclothymia) هم نامیده می‌شود، فرد برخی از علائم هیپومانیا یا افسردگی را به‌شکل مکرر تجربه می‌کند؛ اما آنقدر شدید نیستند که بتوان آنها را بی‌تردید به عنوان اپیزودهای هیپومانیا یا افسردگی در نظر گرفت.

همچنین این اپیزودها نسبت به اپیزودهای دو نوع دیگر اختلال دو قطبی کوتاه‌تر هستند. به گفته مؤسسه ملی سلامت آمریکا (NIH)، بیماران مبتلا ممکن است به‌مدت ۱ تا ۲ ماه از نظر خلق‌وخو پایدار باشند.

گاهی اوقات ممکن است فرد علائمی را تجربه کند که با سه دسته‌ای که در بالا به آن اشاره کردیم مطابقت نداشته باشد. در این صورت ممکن است شرایط او را به عنوان یکی از دو دسته زیر تشخیص دهند:

• سایر اختلالات دوقطبی مشخص و اختلالات مرتبط با آن
• اختلالات دوقطبی نامشخص و اختلالات مرتبط با آن

تشخیص اختلال دو قطبی

بر اساس کتابچه راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم (DSM-5)، تشخیص اختلال دو قطبی در هر یک از انواع این اختلال به‌صورت زیر است:

تشخیص دوقطبی نوع ۱

• حداقل یک اپیزود شیدایی که دست‌کم یک هفته طول بکشد.
• علائمی که بر عملکرد روانی فرد تأثیر بگذارد.
• علائمی که به سایر بیماری‌های جسمی، روانی یا مصرف مواد مربوط نباشند.

با چنین علائمی پزشک در بیمار اختلال دو قطبی نوع ۱ را تشخیص خواهد داد. ممکن است در این نوع اختلال، فرد اپیزودهای هیپومانیا یا افسردگی را هم بروز دهد. گاهی علائم روان‌پریشی یا شیدایی و افسردگی هم با آن همراه هستند.

تشخیص دوقطبی نوع ۲

• حداقل یک اپیزود از شیدایی خفیف که ۴ روز یا بیشتر طول بکشد و حداقل سه نشانه آن را داشته باشد.
• تغییرات خلق‌وخو و عملکرد روزانه که دیگران متوجه آن شوند حتی اگر روی زندگی روزمره فرد تأثیر نگذاشته باشد.
• حداقل یک دوره افسردگی حاد که ۲ هفته یا بیشتر طول بکشد و شامل دست‌کم ۵ نشانه اصلی افسردگی باشد.
• تغییرات رفتاری که تأثیر قابل‌توجهی بر زندگی روزمره فرد بگذارد.

با چنین علائمی، پزشک اختلال دو قطبی نوع ۲ را تشخیص خواهد داد. این نوع اختلال می‌تواند شامل علائم روان‌پریشی هم باشد؛ اما فقط در طول یک دوره افسردگی بروز می‌کند. امکان ظاهر شدن علائم افسردگی و هیپومانیا هم به‌شکل همزمان وجود دارد.

اختلال دو قطبی نوع ۲ شامل شیدایی (با شیدایی خفیف اشتباه نگیرید) نیست. بنابراین اگر فرد اپیزود شیدایی را تجربه می‌کند، اختلال دو قطبی نوع ۱ را دارد.

تشخیص سایکلوتایمیا

• دوره‌های علائم شیدایی خفیف و افسردگی به‌صورت متناوب، که فاصله بین آنها حداقل ۲ سال باشد (در کودکان و نوجوانان، یک سال).
• علائمی داشته باشد که با معیارهای یک اپیزود هیپومانیا یا افسردگی هم‌خوانی ندارند.
• علائمی که هرگز بیشتر از ۲ ماه در یک زمان رخ ندهند.

علائم این نوع اختلال دو قطبی از دو نوع دیگر شاید خفیف‌تر باشد؛ اما تمایل به ماندگاری بیشتری دارند. شیدایی خفیف ممکن است تأثیر زیادی بر زندگی روزمره فرد نداشته باشد؛ اما افسردگی اغلب جدی خواهد بود، حتی اگر با معیارهای یک اپیزود افسردگی حاد مطابق نباشد.

اگر علائم کافی برای برآورده کردن معیارهای یک دوره شیدایی خفیف یا افسردگی وجود داشته باشد، بسته به سایر علائم فرد، ممکن است پزشک تشخیص بیماری او را به نوع دیگری از اختلال دو قطبی یا حتی خود افسردگی تغییر دهد.

چرا تشخیص اختلال دو قطبی اغلب دشوار است؟

برای تشخیص فرد باید حداقل یک دوره شیدایی یا شیدایی خفیف را تجربه کرده باشد. اغلب اوقات تشخیص این بیماری با افسردگی، اختلال کمبود نقص توجه – بیش‌فعالی، اسکیزوفرنی و اختلال شخصیت مرزی اشتباه گرفته می‌شود. دلایل زیر باعث می‌شوند که تشخیص اختلال دو قطبی دشوار باشد:

1. شیدایی خفیف

یکی از دلایلی که باعث می‌شود تشخیص اختلال دو قطبی دشوار باشد، شیدایی خفیف است؛ زیرا بیشتر افراد آن را با افزایش انرژی اشتباه می‌گیرند و چون حس خوبی دارند، نمی‌توانند تشخیص دهند که مشکلی در آنها وجود دارد.

۲. شباهت آن با افسردگی

در بیشتر مواقع اختلال دو قطبی را با افسردگی اشتباه می‌گیرند. برای تمیز این اختلال از افسردگی، بیماران و پزشکان می‌توانند با بررسی سابقه خانوادگی، ریشه‌های ژنتیکی و سابقه شخصی از تحریک‌پذیری غیر قابل توضیح مانند سرخوشی، خشم، خود آزاری و افکار خودکشی، تشخیص دهند که آیا این حالات مربوط به افسردگی است یا اختلال دو قطبی.

۳. عوارض داروهای ضدافسردگی

داروهای ضدافسردگی هم می‌توانند باعث شیدایی شوند. بنابراین اگر پزشک احتمال را به افسردگی داده است، باید نظارت کند که آیا بیمار بعد از شروع مصرف داروها احساس تحریک‌پذیری، پرخاشگری یا بیش‌فعالی بیشتری پیدا کرده است؟

اگر خیر، حالت شیدایی به داروها مربوط است و بنابراین تشخیص افسردگی درست بوده است. در غیر این صورت، بدان معناست که در اصل بیمار به اختلال دو قطبی مبتلا بوده است نه افسردگی و همچنین در اختلال افسردگی هیچ دوره‌ی شیدایی وجود ندارد.

4. شباهت آن با اسکیزوفرنی

از آنجا که اپیزودهای شیدایی در اختلال دو قطبی ممکن است شامل روان‌پریشی هم باشند، ممکن است آن را با اسکیزوفرنی اشتباه بگیریم. از سوی دیگر، دوره‌های افسردگی در اختلال دو قطبی، شبیه علائم منفی اسکیزوفرنی به نظر می‌رسند. حتی احتمال دارد در این بیماران اختلال اسکیزوافکتیو نوع دوقطبی تشخیص داده شود.

اختلال اسکیزوافکتیو نوع دوقطبی اختلالی روانی است که با فرایندهای تفکر غیرطبیعی و احساسات بدون قاعده مشخص می‌شود. اختلال اسکیزوافکتیو در بیمارانی تشخیص داده می‌شود که همزمان هم به اسکیزوفرنی و هم به اختلالات خلقی نظیر اختلال دو قطبی یا افسردگی مبتلا هستند.

تشخیص اختلال دو قطبی در کودکان و نوجوانان

این اختلال اغلب در بزرگسالی اتفاق می‌افتد؛ ولی در نوجوانان از اواخر نوجوانی و اوایل ۲۰سالگی و در کودکان از ۶سالگی هم قابل تشخیص است. بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی/ ویرایش پنجم (DSM-5)، میانگین سن اولین دوره شیدایی، شیدایی خفیف یا افسردگی برای دوقطبی نوع یک ۱۸ سال و برای دوقطبی نوع ۲، اواسط ۲۰ سالگی است.

تشخیص اختلال دو قطبی در کودکان مشابه بزرگسالان است و شامل نوسانات خلقی است؛ با این حال، تا حدی چالش برانگیز است. عمدتاً به این دلیل که کودکان گاهی علائم اختلال دو قطبی را مانند بزرگسالان نشان نمی‌دهند.

ممکن است خلق‌وخو و رفتار آنها از استانداردهایی که پزشکان برای تشخیص این اختلال در بزرگسالان استفاده می‌کنند پیروی نکند. تشخیص آن ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها زمان ببرد. بسیاری از علائم اختلال دو قطبی که در کودکان رخ می‌دهند، با علائم سایر بیماری‌های مربوط به کودکان، نظیر اختلال کمبود توجه/ بیش‌فعالی (ADHD) همپوشانی دارند.

کودکان مبتلا به اختلال دو قطبی هم مانند بزرگسالان دستخوش تغییرات شدید در خلق‌وخو و رفتار می‌شوند، در طول دوره‌های شیدایی به‌شکل غیرعادی احساس شادی و انرژی می‌کنند و در دوره‌های افسردگی بسیار غمگین و کم‌تحرک هستند. (مقاله اختلال دو قطبی در کودکان و نوجوانان، مؤسسه ملی سلامت روان آمریکا)

دوره‌های شیدایی ممکن است شامل افزایش انرژی، حواس‌پرتی و ناتوانی در خواب باشد؛ در حالی که دوره‌های افسردگی ممکن است شامل آسیب زدن به خود یا افکار و حرکات خودکشی باشد که باید جدی گرفته شود.

پیشنهاد مطالعه

برای مطالعه بیشتر مقاله زیر را بخوانید:

اختلال نقص توجه – بیش فعالی (ADHD) چیست؟

علائم اپیزودهای مختلف اختلال دو قطبی

اصلی‌ترین علائم اختلال دو قطبی، شیدایی و افسردگی هستند. شیدایی عامل محرک این اختلال است و همان چیزی است که اختلال دو قطبی را از افسردگی متمایز می‌کند.

افسردگی ممکن است درست به‌دنبال شیدایی خودش را نشان دهد یا سال‌ها بعد ظاهر شود. تغییر متناوب بین شیدایی و افسردگی می‌تواند ناگهان اتفاق بیفتد و خلق‌وخوی فرد با سرعت بین این دو حالت نوسان کند. همچنین دوره‌های افسردگی معمولا از دوره‌های شیدایی یا شیدایی خفیف طولانی‌ترند.

نشانه‌های شیدایی

برخی از نشانه‌های شیدایی عبارت‌اند از:

• افزایش انرژی و فعالیت
• سرخوشی و خوش‌بینی شدید
• تحریک‌پذیری شدید
• افکار بی‌ثبات
• حواس‌پرتی
• باور غیر واقع‌بینانه به توانایی‌های خود
• رفتارهای افراطی از جمله رانندگی خطرناک، میل جنسی بی‌پروا
• کاهش نیاز به خواب
• پرخاشگری.
• این افراد معمولا قبول ندارند که رفتارشان غیرعادی است.

نشانه‌های افسردگی

برخی از نشانه‌های افسردگی عبارت‌اند از:

• • حالت غمگین، مضطرب یا احساس تهی‌بودن
  • احساس ناامیدی یا بدبینی
  • احساس گناه، بی‌ارزشی یا درماندگی
  • ازدست‌دادن علاقه یا لذت در فعالیت‌هایی که زمانی فرد از آنها لذت می‌برده است از جمله رابطه جنسی
  • کاهش انرژی و احساس خستگی
  • مشکل در تمرکز، به خاطر سپردن یا تصمیم‌گیری
  • تحریک‌پذیری
  • پرخوابی یا ناتوانی در خوابیدن
  • تغییر در اشتها
  • کاهش/ افزایش ناخواسته وزن
  • درد مزمن یا سایر علائم فیزیکی که دلیل آنها بیماری یا آسیب نیست
  • افکار مرگ یا خودکشی یا اقدام به خودکشی.

پیشنهاد مطالعه

برای فهمیدن علت بی اشتهایی عصبی مقاله زیر را بخوانید:

بی اشتهایی عصبی چیست؟

نشانه‌های مشترک

زمانی که علائم شیدایی و افسردگی در دوره‌های همزمان اتفاق می‌افتند، علائم مشترک دارند که عبارت‌اند از:

• بی‌قراری
• مشکلات خواب
• تغییر قابل‌توجه در اشتها
• روان‌پریشی
• افکار خودکشی
• احساس غمگینی زیاد در عین پرانرژی بودن.

تفاوت علائم اختلال دو قطبی در زنان و مردان

گاهی اوقات، ممکن است برای اولین بار در دوران بارداری یا بعد از زایمان متوجه این علائم شوند. همچنین احتمال تشخیص دوقطبی نوع ۲ در آنها بیشتر از دوقطبی نوع ۱ است.

زنان مبتلا به اختلال دو قطبی معمولاً این موارد را تجربه می‌کنند:

• دوره‌های خفیف‌تر شیدایی
• اپیزودهای افسردگی طولانی‌تر از دوره‌های شیدایی
• تند چرخش یا تجربه چهار یا بیشتر اپیزودهای شیدایی و افسردگی در عرض یک سال
• علائم شیدایی و افسردگی همزمان بیشتر نسبت به مردان.

البته بیشتر زنان مبتلا به اختلال دو قطبی، ممکن است به‌دلیل تغییرات هورمونی مربوط به قاعدگی، بارداری و یائسگی، عود اختلال را تجربه کنند. از نظر اختلال دو قطبی، عود به معنای ظاهر شدن یک دوره تغییرات خلقی پس از یک دوره نبودِ آن است.
مردان مبتلا به اختلال دو قطبی ممکن است دارای علائم زیر باشند:

• علائم اختلال زودتر در آنها مشخص می‌شود.
• دوره‌های کوتاه‌تر اما شدیدتر شیدایی را تجربه می‌کنند.
• احتمال بیشتری دارد به مواد مخدر اعتیاد پیدا کنند.
• در طول دوره‌های شیدایی، پرخاشگری بیشتری نشان می‌دهند.

پیشنهاد مطالعه

برای یادگیری راهکارهای راهکارهای مدیریت پرخاشگری مقاله زیر را بخوانید:

پرخاشگری چیست؟

میزان شایع‌بودن اختلال دو قطبی

بر اساس گزارش مؤسسه ملی سلامت روان آمریکا، حدود ۲.۸ درصد از بزرگسالان آمریکایی در سال ۲۰۱۲ به اختلال دو قطبی مبتلا بوده‌اند و ۴.۴ درصد نیز در دوره‌ای از زندگی خود اختلال دو قطبی را تجربه می‌کنند. (مقاله اختلال دو قطبی، مؤسسه ملی سلامت روان آمریکا؛ ۲۰۱۳)

به گفته سازمان بهداشت جهانی، این اختلال در سراسر جهان حدود ۴۵ میلیون نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این نرخ‌ها میان مردان و زنان تقریبا مشابه است.

علت های ابتلا به اختلال دو قطبی

در ایجاد اختلال دو قطبی هم عوامل ژنتیکی و هم عوامل محیطی نقش دارند؛ به همین دلیل، این علل از فردی به فرد دیگر متفاوت هستند. قوی‌ترین و مهم‌ترین علت ابتلا به بیماری دوقطبی، سابقه خانوادگی است.

بیش از دو سوم افراد مبتلا به این اختلال، حداقل یک خویشاوند نزدیک مبتلا به این بیماری دارند؛ اما داشتن چنین خویشاوندی بدان معنا نیست که فرد لزوما به این بیماری مبتلا خواهد شد.

به گفته مؤسسه ملی سلامت آمریکا، اگر فقط یکی از والدین فرد مبتلا به اختلال دو قطبی باشد، احتمال ابتلای خود او به این بیماری ۱۰ تا ۲۵ درصد است.

دانشمندان تاکنون ژن‌های خاصی که خطر ابتلا به این بیماری را در افراد افزایش دهند به طور قطعی شناسایی نکرده‌اند. به نظر می‌رسد ژن‌هایی که در خانواده دارای این بیماری منتقل می‌شوند، بر نحوه کنترل خلق‌وخو در مغز تأثیر می‌گذارند.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سن بالای پدر در زمان اقدام برای بچه‌دار شدن می‌تواند احتمال جهش‌های ژنتیکی جدیدی را که زمینه‌ساز آسیب‌پذیری نسبت به این اختلال است افزایش دهد.

بنابراین هنگام تلاش برای کشف اختلال دو قطبی، درک سابقه سلامت روان خانواده افراد برای دانستن اینکه آیا فرد ممکن است مستعد ابتلا به آن باشد یا نه، حیاتی است.

عوامل دیگری که دانشمندان فکر می‌کنند در ایجاد اختلال دو قطبی نقش دارند عبارت‌اند از:

تغییرات مغزی

پژوهشگران تفاوت‌های ظریفی در متوسط اندازه مغز یا فعال شدن برخی از ساختارهای مغز در افراد مبتلا به اختلال دو قطبی شناسایی کرده‌اند. با این حال، اسکن مغز نمی‌تواند این بیماری را تشخیص دهد.

عوامل محیطی مانند تروما و استرس

رویدادهای تلخ و استرس‌زای زندگی، مانند مرگ عزیزان، بیماری جدی، طلاق یا مشکلات مالی حاد می‌تواند باعث یک دوره شیدایی یا افسردگی شود. تروماهای دوران کودکی در تحریک نشانه‌های اختلال دو قطبی در افرادی که از قبل مستعد ابتلا به این بیماری هستند نقش دارند. پژوهشگران می‌دانند که به‌محض بروز اختلال دو قطبی، رویدادهای زندگی می‌توانند عود آن را تسریع کنند.

پیشنهاد مطالعه

برای یادگیری راهکارهای مدیریت کاهش استرس مقاله زیر را بخوانید:

مدیریت استرس چیست؟

روش‌های درمان اختلال دو قطبی

از آنجا که اختلال دو قطبی یک بیماری عود کننده است، درمان طولانی‌مدت برای آن ضروری است. چندین روش درمانی برای مدیریت علائم اختلال دو قطبی وجود دارد:

• درمان دارویی شامل داروهای تثبیت‌کننده خلق‌وخو، داروهای ضد روان‌پریشی، داروهای ضداضطراب و…
• مشاوره و روان‌درمانی شامل درمان شناختی رفتاری، ریتم درمانی و…
• اقدامات و روش‌های مربوط به سبک زندگی.

کلام پایانی

در این مطلب درباره اختلال دو قطبی و علائم و نشانه‌های آن صحبت کردیم. همچنین به ذکر دلایلی پرداختیم که چرا این اختلال به راحتی با بیماری‌هایی مانند افسردگی و اسکیزوفرنی اشتباه گرفته می‌شود.

گفتیم که اپیزودهای شیدایی می‌توانند بیمار را فریب دهند و به او القا کنند که انرژی و توانایی زیادی دارد و این به بروز خلاقیت و نوآوری او منجر می‌شود. در انتها هم مختصری به روش‌های درمان این بیماری اشاره کردیم. اختلال دو قطبی بسیار جدی است؛ اما پایان زندگی نیست و فرد می‌تواند با کنترل آن زندگی خوبی را سپری کند.
منبع دوممنبع سوممنبع چهارممنبع پنجم